هەڵبژاردنی 11/ 11ی داهاتوو بۆ دیاریكردنی 329 كورسیی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقە، بەڵام هەڵمەتەكانی ئەم هەڵبژاردنە جۆرەها بابەت لەخۆ دەگرێت، لەوانەیش: شوناس (ناسنامه)ی حوكمڕانی و پۆستی سەرۆكایەتیی وەزیران و نەخشەی هێز لەنێو حكوومەتی داهاتوودا.
ئەم شرۆڤەیە لەسەر گرنگترین جەمسەرگیرییەكانی هەڵبژاردنەكە و ناوەڕۆكی ڕكابەرییەكانی لیستە سوننی و شیعییەكان هەڵوەستە دەكات.
تارماییی بارگرژییە هەرێمایەتییەكان لەسەر هەڵبژاردن
زۆربەی هەرە زۆری شەش خول هەڵبژاردنی گشتی پاش 2003 لە عێراق، لە كەشی دڕدۆنگیدا ئەنجام دراون؛ تا نزیكبوونەوەی بەڕێوەچوونیشیان وادەكەیان یەكلایی و بنجبڕ نەبووە. بۆ ئەم هەڵبژاردنەیشی لە ڕێگه‌یە ( 11/ 11/ 2025)، زۆربەی ئامادەكارییەكان نیمچەئاسایی بەڕێوە دەچن، چونكە باوەڕێكی باو هەیە كە جێگرەوەی هەڵبژاردن، كودەتا و بەریەككەوتنی چەكدارییە و هیچ جێگرەوەیەكی بەردەست بۆ پرۆسەكە نییە. جگە لەوەیش تەنانەت لە دۆخی دژواری جه‌نگی داعشدا (2014_2018) پێشینەی دواخستن یان پەكخستنی هەڵبژاردنی گشتی لە عێراقدا نەبووە؛ جگە لە ئەنجومەنی پارێزگاكان كە ئەڵقەیەكی بچووكن بەراورد بە پەرلەمان و حكوومەتی فیدراڵیی بەغدا. سەرباری ئەم ئامادەكاری و دڵنیایییانەیش گومان و ئەگەر و مەگەر هەر لەسەر هەڵبژاردنی داهاتوو هەیە؛ لە لایەك بەهۆی گرژییە هەرێمایەتییەكان و ئەگەری سەرهەڵدانەوەی جه‌نگی ئیسرائیل_ ئێران، لە لایەكی دیكەیشه‌وه بەهۆی ئەگەری تێوەگلانی عێراق لە گرژی و ناسەقامگیرییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لەم نێوانه‌یشدا هەندێك لە سیاسییە شیعەكانیش پێیان وایە لە گریمانەیەكدا ئەگەر حەشدی شه‌عبی بكرێتە ئامانج، ئەوە هەڵبژاردن بەڕێوە ناچێت[1]. ئەگەر ئەم گریمانەیەیش بوو بە واقع، ئەوە هەموو ڕێگه‌كان هەر دەچنەوە سەر سوودانی، سەرۆكوەزیرانی ئێستا، چونكە ئەوكات پێكهێنانی حكوومەتی باری نائاسایی یان درێژكردنەوەی تەمەنی ئەم حكوومەتەی كە ناوبراو سەرۆكایەتیی دەكات، دەبێتە ناچاری.
نێوەڕۆكی بانگەشە پێشوەختەكان
هەڵمەتە پێشوەختەكانی هەڵبژاردنی 11/ 11 زۆر بەر لە وادەی دیاریكراوی خۆی- كە مانگێكە- دەستیان پێ كردووە. جیاواز لە هەندێك لە خولەكانی پێشوو كە ڕێژەیەك لە نیشتمانپەروەرێتیی عێراقی یان پێكهێنانی لیست و فراكسیۆنی فرەچەشن باو و مۆد بوو، نێوەڕۆكی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنی ئەم جارە، زیاتر له‌ژێر كاریگەریی تائیفەگەری و ناوچەگەریدایه.
سوننەكان بە پاڵنەری گۆڕانكارییە جیۆ_ سیاسییەكانی سووریا باس لە گێڕانەوەی پێگە و ڕۆڵی خۆیان لە عێراقدا دەكەن. خۆشبینی و سەقفی داواكاریشیان پاش پاشەكشەی نفووزی ئێرانی لەناوچەكە، گەیشتووەتە ڕاددەی تەماحكردنە پۆستی سەرۆكوەزیران یان جورئەتكردنی باسكردنی ئەگەری گێڕانەوەی بۆ پێكهاتەكەیان[2]. هەندێك لە سیاسییە سوننەكانی لە چەشنی “خەمیس خەنجەر”یش بۆ بەرپەرچدانەوەی گوتاری مەزهەبییانەی شیعە لە گەشت و گەڕانەكانیاندا لەناوچە سوننەكان، شاڵی “ئێمە نەوەی هاوەڵانین” لەسەر شانیان دادەنێن[3].
بەرامبەر بەمانیش شیعەكان بەچڕی و بە جۆرەها هەڕەشە جەخت لە پاراستنی فه‌رمانڕواییی شیعە و بەهێزكردنی لە عێراقدا دەكەنەوە؛ جاری وایشه لە پەرچەكرداردا داوای كۆتاییهێنان بە ڕازیكردن و دڵڕاگرتنی پێكهاتەكانی دیكە (كورد و سوننە) دەكەن، بەو پێیەی شیعە زۆرینەی ڕەهان لە عێراقدا. هەر لە چوارچێوەی ئەم بەتائیفیكردنەی هەڵبژاردندا وتاربێژی نوێژی جومعەی نەجەف، “سەدرەدین قوبانچی”، باسی لەوە كردووە هەڵبژاردنەكە لەوە دەرچووە پرۆسەیەكی سیاسی بێت، بەڵكە بۆ شیعەكان هۆیەكی گرنگە بۆ پاراستنی ئایین و مەزهەب[4].
بانگەشەكەی هەردوو لاش ئەگەرچی بەڕواڵەت سەرنجڕاكێشن بۆ ختووكەدانی هەستی دەنگدەران و بنكەكانی خوارەوەیان، بەڵام لەگەڵ پێدراوە سیاسی و هەرێمایەتی و نەخشە سیاسییە چەقبەستووەكانی عێراقی پاش 2003دا نایەنەوە؛ چونكە جگە لەوەی شێوازی حوكمڕانی و نەخشەی سیاسیی عێراق تەنیا بڕیارێكی نێوخۆیی نییە، تانوپۆی سیسته‌مە سیاسییەكەیشی لەسەر هاوپشكی و جۆرێك لە سازان بنەڕەتە؛ دەستوور و یاسا نوێیەكانیشی هەر بەو ئاراستەیە داڕێژراون، ئەگەرچی هەندێك جار وەك خۆیان جێبەجێ و پیادە ناكرێن.
فۆبیای “كاندیدە بەعسییەكان”
لە ئامادەكارییەكانی هەڵبژاردنی ئەم جارەدا بەهۆی وردبینی و زیادكردنی بەندوباوەكانەوە، پەسەندكردنی لیستی كاندیدەكان زۆر دوا خرا، چونكە هەڵمەتێكی گەورەی هۆشداریدان لە ئەگەری گەڕانەوەی بەعس بۆ ناو پەرلەمان ڕووبەڕووی كۆمیسیۆن بووەوە. لە پێداچوونەوەكانی كۆمیسیۆندا 700 پاڵێوراو خرانە ژێر زەڕەبین و ئەگەری دوورخستنەوە؛ هەندێك لەوانەیش كەسایەتیی دیار و ناسراو یان پەرلەمانتاری پێشوو یان پارێزگار و بەڕێوەبەری باڵا بوون. ئەمەیش وای كرد پەسەندكردنی لیستی كۆتاییی كاندیدەكان دوا بكەوێت، لە كاتێكدا لە دوا هەڵبژاردنی گشتیدا (2021)، سێ مانگ بەر لە ڕۆژی دەنگدان لیستی كۆتایی بڵاو كرایەوە[5].
كۆمیسیۆن و دەستەی دادگەری، 335 كەسیان بە تۆمەتی بەعسیبوون و بەپێی یاسای ژمارە 10ی 2008 بە شێوەیەكی بەرایی دوور خستەوە، چونكە ساغ بووەتەوە لە حزبی بەعس یان دەزگه ئەمنییەكانیدا پلەی باڵایان هەبووە[6]. هەرچەندە ئەوانە مافی پەڵپگرتن و تانەیان هەیە و دوورخستنەوەكەیان بە پاساوی یاسایییە، بەڵام زۆر ئەستەمە متمانەی ئەوە دروست بكرێت كە پرۆسەكە پیشەیی و یاسایی و بێلایەنانەیە؛ بەتایبەت پاش ئەوەی حەیدەر عەبادی، سەركردە لە چوارچێوەی شیعی، دانی بەوەدا نا كە بەرتیڵدان و پارەوەرگرتن و هەراسانكردن و “ڕكابەریی ناشەریفانە” لە كاری دەستەی دادگەری و دوورخستنەوەی كاندیدەكاندا هەیە[7].
گەورەكردنی مەترسیی گەڕانەوەی بەعسییەكان، كە زیاتر لەنێو شیعەكاندا بڵاوە، بەر سوپرایزێكی گەورە كەوت، كاتێك ئاشكرا بوو زیاتر لە نیوەی دوورخراوەكان لەنێو لیستە شیعەكان خۆیاندان. لەم نێوانه‌یشدا بەپێی بەڵگەنامە بەردەستەكان تێكڕای لیستە شیعەكان 151 پاڵێوراوی دوورخراوەی پلەبەرزی بەعسییان بەركەوتووە، بەرامبەر 141 پاڵێوراوی لیستە سوننەكان و 13 پاڵێوراوی لیستە كوردییەكان لەگەڵ تەنیا 6 پاڵیوراوی كەمایەتییەكان. ئەو لیستە شیعانەیشی پاڵێوراوی بەعسییان پێشكەشی كۆمیسیۆن كردبوو، بریتین لە: دەوڵەتی یاسای مالیكی (8 پاڵێوراو)، بەدر (28 پاڵێوراو)، “سادیقون”ی عەسائیب (16 پاڵێوراو)، ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی (11 پاڵێوراو)؛ ئەم پاڵاوتنەی بەعسییە كۆنەكان تەنانەت لیستەكەی كەتیبەكانی حزبوڵڵایشی لێ بەدەر نەبووە (11 كاندید)، لەگەڵ كۆمەڵێكی دیكە لە لیستی گرووپە چەكدارەكانی شیعە كە خۆیان بە پارێزەری ڕاڕەوی شیعییانەی حوكمڕانی دەزانن[8].
جووڵاندنی دۆسیەی هێزە چەكدارە شیعەكان
تۆڕێكی پارێزەر و چالاكی عێراقی دژی 12 هێزی سیاسیی شیعە كە باڵی چەكداریان هەیە سكاڵایەكیان جووڵاند. ئەوانەی ئەم سكاڵایان پێشكەش كردووە باس لەوە دەكەن ئەو هێزە شیعانەی لە هەڵبژارندا بەشدار دەبن، دژی پڕەنسیپی هاووڵاتیبوون كار دەكەن (تائیفین)، كاری ئەمنی و سیاسی و چەكداری پێكەوە گرێ دەدەن، دەست ده‌خه‌نه نێو كاروباری سووریا و یەمەن و لوبنانه‌وه، ئایین بۆ مرازی سیاسی بەكار دەهێنن، كاری بازرگانی یاساغ دەكەن و سەرچاوەی داهاتی هەڵمەتەكانیشیان داراییی گشتییە[9].
ئەو لیستە شیعانەی سكاڵایان ئاراستە كرابوو تێكەڵەیەك بوون لە: بەدر، عەسائیب، كەتیبەكانی ئیمام عەلی، كەتیبەكانی سەییدولشوهەدا، بابلیۆن، لەگەڵ حەوت ڕێکخراوی دیكەی شیعە. بنەمای سكاڵاكەیش ماددەی 9ی دەستوور و ماددەكانی 8 و 47ی یاسای حزبەكانی ساڵی 2015یە كە هەبوونی میلشیا و باڵی سەربازی لە هێزە سیاسییەكان قەدەغە دەكات و ماددەی 47ی یاسای حزبەكانیش ئەو هێزانە هەڵدەوەشێنێتەوە كە باڵی چەكدارییان هەیە. سكاڵاكەیش لە كۆمیسیۆن و لە دادگه‌ی فیدراڵیش تۆمار كرا[10]، بەڵام ئەنجامەكان وەك ئەوە نەبوون كە یاساكان و سكاڵاكاران دەیانخواست و، تەنیا وەك هەوڵ و بیرخستنەوە مایەوە.
نەخشەی سیاسیی كێبڕكێكانی هەڵبژاردن:
1_ هاوپەیمانییە سوننەكان:
لە جوگرافیای ناوچە سوننەنشینەكاندا، نەخشەی هێزە سوننەكان لە دەوری سێ سەركردەی دیار چەق دەبەستن: محەمەد حەلبووسی، موسەننا سامەڕایی، خەمیس خەنجەر. سەرچاوەی هێزی ئەم سەركردە دەركەوتووانەی عەرەبی سوننە، پانتاییی سوننی، قووڵاییی هەرێمایەتی و جۆری جەماوەرەكەیشیان جیاوازە. كارەكتەری حەلبووسی، لە پەرلەمانتاری، پاشان پارێزگاریی ئەنبار و دواتریش سەرۆكایەتیی پەرلەمانەوە هەڵكشاوە. بەڵام موسەننا سامەڕایی هەر پەرلەمانتار بووە. خەمیس خەنجەریش هیچ پۆستێكی پەرلەمانی و حكوومیی وەرنەگرتووە، بەڵام یەكێكە لە دەموچاوە دەركەوتووەكانی عەرەبی سوننە. هەمیشەیش ڕووبەڕووی تانە و بێزاریی شیعەكان دەبێتەوە چونكە لێدوان و هەڵوێستەكانی زبر و ڕووشكێنن. وەك بریكاری توركیا و قەتەریش لە گۆڕەپانی سوننیدا تەماشا دەكرێت چونكە پەیوەندیی لەگەڵ ئەو میحوەرە زۆر باشە. لیستەكانی ئەم سێ ڕێبەرە سوننەیەیش ئەمانەی خوارەوەن:
هاوپەیمانیی تەقەدوم: بنكەی سەرەكیی ئەم هاوپەیمانییە “ئەنبار”ە و هەوێنەكەیشی حزبی تەقەدومی “محەمەد حەلبووسی”یە. لەپاش 2020 و لە سایەی هەژموون و كاریگەریی سەرۆكی پێشووی پەرلەماندا دەركەوتووە، بەڵام لە 22ی ئایاری 2025 وەك هاوپەیمانی لە كۆمیسیۆن تۆمار كراوە. بەرەی حەلبووسی خاوەن ئایدیۆلۆژیا و هێڵێكی سیاسیی جێگیر نییە، بە خێرایییەكی زۆریش لەناوچە سوننەكاندا پەلی هاوێشتووە. بەشێكی زۆر لە پشكی ئەم پێكهاتەیەیشی لە پۆستە حكوومییەكاندا بەركەوتووە، چونكە زۆرترین كورسییەكانی سوننەی لە 2021دا بردەوە: 37 كورسی لە كۆی دەوروبەری ئەو 70 كورسییەی كە پشكی ناوچە و بازنە سوننەنشینەكانە. لەناو هاوپەیمانییەكەیشدا جگە لە حزبەكەی حەلبووسی، چەند كەسایەتی و وردەڕێكخراوێكی دیكەی سوننە هەن؛ گوتاری سەرجەمیشیان زیاتر بەرگریكردنە لە پێكهاتەی سوننە و نوێنەرایەتكردنیان و ئاوەدانكردنەوەی ناوچە ڕووخاوەكانیان بەهۆی جه‌نگی داعشەوە. ئەم هاوپەیمانییە زیاتریش وەبەرهێنان لە شكستەكانی پێش قۆناغی دەركەوتنی دەكات كە تێیدا ناوچە سوننەكان گیرۆدەی تائیفه‌گەری و تیرۆر بوون، بەڵام بە هاتنی ئەوان ڕێژەیەك لە ئاوەدانی و ئۆقرەیی لەو ناوچانەدا بەرقەرار بووە. پەیوەندیی حەلبووسی لەگەڵ هەرێمی كوردستان لە هەڵبەز و دابەزدایە؛ بەهۆی ئەوەیشی هێڵێكی ئایدیۆلۆژی و سیاسیی دیاریكراوی نییە، بەپێی قۆناغ هەڵوێستەكانی لەبەر ڕۆشناییی بەرژەوەندییە سیاسییەكانی، گۆڕانكاریی بەسەردا دێت.
هاوپەیمانیی سیادە: ناوی ئەم هاوپەیمانییە ئاماژەیە بۆ سەربەخۆیی و سەروەری؛ بە كەسایەتیی خەمیس خەنجەریشەوە پەیوەستە. ناوبراو جگە لە كاری سیاسی، لە كایەی بزنس و كاری خێرخوازی و كۆمەڵایەتییشدا ئامادەیی و ناوی دیاری هەیە. لە دەرەوەی عێراق پەیوەندیی لەگەڵ توركیا و قەتەر و سووریای ئەحمەد شەرعدا بەهێزە و بەشێكە لەو بلۆكە سوننییە هەرێمایەتییە. بەشێك لە چالاكی و دەركەوتنەكانیشی لە هەرێمی كوردستانەوە بووە- لەناو ئاوارە عەرەبەكان و سنوورەكانی نەینەوا. خەمیس خەنجەر سەرەتا لەگەڵ هەندێك جەمسەری دیكەی سوننەدا پێكەوە هاوپەیمان بوون، لەوانەیش موسەننا سامەڕایی؛ بەڵام دواتر لێكترازان پەرتی كردوون و لە هەڵبژاردنی 2023دا بە ناوی “سیادە” بەشداریی هەڵبژاردنیان كردووە. بەهۆی ئەوەیشی خەمیس خەنجەر سكاڵا و تانەی زۆری لەسەرە و بە بەعسیبوون و تائیفیبوون تۆمەتبار دەكرێت، لە سەركردایەتیی ڕاستەخۆی ئەم هاوپەیمانییە و “حزبی سیادە”، دوور كەوتووەتەوە و زیاتر وەك سەرپەرشتیار دەردەكەوێت. لێدوانە توندەكانیشی لەبارەی مافی سوننەكان و كارنامەی شیعەكان بە شێوەیەكی نیمچەبەردەوام مایەی كێشە و دەمەقاڵێیە و لای جەماوەرەكەی زیاتر بەم ستایلە ناسراوەتەوە.
هاوپەیمانیی عەزم: گردبوونەوەی چەند پەرلەمانتارێكی سوننەیە لەژێر سەركردایەتیی موسەننا سامەڕایی كە نوێنەرێكی دەركەوتووی پارێزگای سەڵاحەددینە. لەم هاوپەیمانییەدا هەندێك وردەڕێكخراو و حزبی ناوچەییی سوننەكان بەشدارن. پێگەی بنەڕەتیشیان ناوچە سوننەنشینەكانی سەڵاحەددین و دەوروبەری بەغدایە. لە هەڵمەتی بانگەشەدا زیاتر بە ناوی “پێكهاتەی سوننە”وە قسەی كردووە، هانی بەغدایییەكانی داوە بایكۆت نەكەن و لە هەڵبژاردندا بەشدار بن و، جەخت لەوە دەكاتەوە كێشەی ئەوان داواكاریی خزمەتگوزاری نییە، “بەڵكوو بەشدارپێكردنە لە بڕیار”[11]. بەهۆی ئەندامێتی لە لیژنەی دارایی و پشكداریی لە گرێبەستەكانی وەزارەتی پەروەردە، تۆمەتی گەندەڵی و قەبەبوونی سامانی لەسەرە. پەیوەندیشی لەگەڵ هێزە شیعەكان تا ڕاددەیەك باشە و كرانەوەیشی بەڕووی هێزە كوردییەكاندا هەیە و سەردانی بۆ هەولێر هەیە.
كێبڕكێ و شانسی لیستە سوننەكان بە ژمارە
لە هەڵبژاردنی 2021دا لە زۆربەی پارێزگاكان هاوپەیمانیی تەقەدومی حەلبووسی لەپێش ڕكابەرە سووننەكەیەوە بوو، كە “عەزم”ە و ئەوكات لەگەڵ سیادە یەك هاوپەیمانی بوون، بەتایبەت لە بەغدای پایتەخت (11 كورسی بەرامبەر 7 كورسی)، لە ئەنبار كە پارێزگای حەلبووسییە جیاوازیی تەقەدوم لەگەڵ عەزم هەر زۆر زۆر بوو بە ڕاددەی (10: 1 كورسی)، لە دیالە ئەگەرچی بە دەنگ عەزم لەپێشتر بوو، بەڵام لە كورسیدا بەرامبەر بوون (4:4 كورسی)، لە سەڵاحەددینیش كە بنكەی سەرەكیی عەزمە، سەرباری ئەوەی لە ژمارەی دەنگدا عەزم لەپێشتر بوون، لە كورسیدا تەقەدوم زیاتر بوو (2: 1 كورسی)، لە نەینەواش بە جیاوازییەكی زۆر تەقەدوم، عەزمی بەجێ هێشت (8: 1 كورسی)، لە كەركووك و بابلیش تەقەدوم سەروو كورسییەكی برد بەرامبەر هیچی عەزم. بەمەیش هاوپەیمانییەكەی حەلبووسی زیاتر لە دوو بەرامبەری عەزم كورسیی بەركەوت (37: 14)، بە دەنگدانیش 640 هەزار، بەرامبەر 418 هەزار بوون[12].
بۆ هەڵبژاردنی 11/ 11/ 2025 باوەڕ وەها نییە تەقەدوم پارێزگاریی لەم پێشەنگی و پێشڕەوییەی خۆی بكات چونكە لە ئەنجومەنی پارێزگاكانی 2023دا دەنگ و كورسییەكانی عەزم و سیادە كۆ بكرێتەوە، زیاترن لە دەنگەكانی هاوپەیمانیی تەقەدوم، بەتایبەت لە ئەنبار و سەڵاحەددین و نەینەوا؛ بەڵام لە بەغدا و دیالە هەڵكشانێكی سووكی تەقەدوم تۆمار كراوە. ئەم هاوكێشەیەیش ناجێگیری و هەڵكشان و داكشانی بنكەی جەماوەریی ناوچە سوننەكان دەردەخات كە كاریگەرە بە كۆمەڵێك شت، لەوانەیش: خزمەتگوزاری، ئەدای میدیایی، پارەبەخشینەوە، گوتاری تائیفی و ڕاددەی سوودمەندی لە لیستە براوەكان و پێگە و نفووزی حكوومییان[13].
2_ سێ جەمسەرە ڕكابەرەكەی شیعە
ليست و هاوپەیمانییە شیعەكانی بەشدار لە هەڵبژاردنی 2025 زۆرن و، زیاتر لە هەشت لیستی گەورە و سەرەكی لە ڕكابەریدان لەسەر 180_185 كورسیی تەرخانكراو بۆ ناوچە شیعەنشینەكان. ململانێی ناوخۆی شیعە، جگە لە دابەشكردنەوەی پێگە و نفووز، بە پلەی یەكەم پۆستی سەرۆكایەتیی وەزیرانە؛ گۆڕەپانی كێبڕكێی سەرەكیی لەسەر ئەم پۆستەیش بەغدای پایتەختە. لەم گۆڕەپانەی ڕكابەرییشدا كە نزیك لە 10 ملیۆن دانیشتووانی هەیە، دەوروبەری 70 كورسیی لە پەرلەمانی داهاتووی بۆ تەرخان كراوە (1/ 5ی كورسییەكانی پەرلەمان). كێبڕكێی سەرەكی لەسەر ژمارەی دەنگی سەرۆكی لیستەكانە (سوودانی، مالیكی، نەعیم عەبودی)، بەڵام ئەوانەیان دەشێت زۆرترین كاریگەرییان لەسەر دیاریكردنی شوناسی سەرۆكوەزیرانی پێشوو هەبێت، بە پلەی یەكەم جەمسەرەكانی سوودانی و مالیكییە. لە دەرەوەی ئەوانیش “موقتەدا سەدر”ە كە لە دۆخی بایكۆتكردن و دوورەپەرێزیدایە و دەتوانێت كاریگەریی دیاری هەبێت.
سوودانی كە لیستی تایبەتی هەیە (ئاوەدانی و گەشەپێدان)، بە هەموو ڕێگه‌یەك هەوڵی دەستگرتن بە پۆستەكەی و مانەوە لە سەرۆكایەتیی وەزیراندا دەدات. لە بەرامبەریشدا هاوپەیمانەكانی ئێستای لە “چوارچێوەی هاوئاهەنگیی شیعە” هەوڵی ڕاگرتن و ناردنی بۆ سەر كورسیی یەدەگ دەدەن. بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجەیش هەردوو بەرەكە بەگەرمی لە جموجۆڵدان.
یەكێك لەو ڕێگه‌یانەی سوودانی دەیگرێتە بەر، هەوڵی ڕازیكردنی دەرەوە و واشنتۆنە بە ڕێگه‌ی جۆراوجۆر؛ دواترینی ئەو هەوڵانەیش ئازادكردنی بێبەرامبەری توێژەری ڕووسی_ ئیسرائیلی، “تسوركۆف”ە كە باوەڕ وایە ئەم پرۆسەیە “سوودانی وەك هاوبەشێكی بەهێزی بكەری نێودەوڵەتی لە دەرەوە وێنا بكات”[14]. سەرباری ئەمەیش هێشتا شانسی سوودانی لە ئاستی دەرەكی و باڵانسی ئەو، لای ئەمریكای سەردەمی ترەمپ، هەر جێگەی گومانە، چونكە داواكارییەكانی بۆ سەردانی واشنتۆن بێوەڵامن و سەردانە دیپلۆماتییەكانی ئەمریكا بۆ بەغدا ئاستنزمن. تەنانەت واشنتۆن باڵیۆزێكی جێگیری لە بەغدا نییە و لە مانگی 11ی پارەوە (2024) هەر هەڵسووڕێنەر كاروباری گەورەترین باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەغدا بەڕێوە دەبات[15].
جگە لە ئەمریكا گۆشەیەكی دیكەی كاریگەر لە یەكلاییكردنەوەی پۆستی سەرۆكوەزیرانی داهاتوو، تارانە، بەڵام لەپاش گۆڕانە جیۆسیاسییەكانی ناوچەكە ڕۆڵ و كاریگەریی ئێران لە دیاریكردنی سەرۆكەوەزیرانی داهاتووی عێراق جێگەی مشتومڕ و گومانە و، هەن پێیان وایە ڕۆڵی ئەوتۆی نابێت. “عەلی ویلایەتی” كە كەسێكی نزیكە لە ڕابەری شۆڕشی ئێرانی، ستایشی ئازایەتیی مالیكیی كردووە لە پێشهاتەكانی عێراقدا؛ بۆ هەندێك پێشهاتی دیكەی وەك چەكی حەشدی شەعبی و بارگرژییە هەرێمایەتییەكانی ناوچەكە قسه‌ی لەگەڵیدا كردووە.[16] ئەمەیش دەشێت بە جۆرێك لە گرەوكردن لەسەر كارەكتەری مالیكی لێك ؛ چ خۆی بێت یان ئەو كەسەی ئەو پشتیوانیی دەكات بۆ قۆناغی داهاتوو.
جەمسەری دیكەی كاریگەر لەسەر پۆستی سەرۆكوەزیرانی عێراق، نەجەف و مەرجەعییەتە؛ ئەویش ساڵانێكی زۆرە چووەتە دۆخی بێدەنگی و بەئاشكرا قسە لە پرسە سیاسییەكاندا ناكات و، زیاتر ئەوە گرنگە ڤیتۆی نەبێت نەك پشتیوانی لە كەس بكات بۆ پۆستەكە.
لەسەر ئاستی ناوخۆی شیعە مالیكی باسی لەوە كردووە، سەرۆكایەتیی وەزیران بە زۆریی ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمان و دروستكردنی بەرزەپرد بەدەست نایەت. ئەمە ئاماژەیە بۆ ئەگەری دەنگهێنانی زۆری سوودانی بەبێ ئەوەی بیكاتە سەرۆكوزەزیران. بەرامبەر بەمەیش هادی عامری، سەرۆكی ڕێكخراوی بەدر و “فالح فەیاز”ی سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی وەك پشتیوانی سوودانی دەردەكەون. لە نێوان ئەم جەمسەرانەیشدا قەیس خەزعەلی، سەرۆكی بزووتنەوەی عەسائیب و حەیدەر عەبادی، سه‌رۆكوه‌زیرانی پێشوو تا ڕاددەیەك لە ناوچەی خۆڵەمێشیدان. هەرچی گرووپە شیعە چەكدارەكانیشە لە ئێستادا بە دۆخی لاوازیدا گوزەر دەكەن[17].
لاوازیی شیعەی چەكدار لە هاوكێشەی ئێستای عێراقدا زیاتر پاش شكستهێنان لە تێپەڕاندنی یاسای خزمەتی حەشدی شەعبی و پۆلێنكردنی چوار گرووپی چەكداری شیعە بۆ لیستی تیرۆری وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا دەركەوت. بەمەیش ژمارەی گرووپە شیعەكانی لیستەكەی ئەمریكا، بوو بە شەش گرووپ و هێزی شیعی (بزووتنەوەی عەسائیب، كەتیبەكانی حزبوڵڵا، بزووتنەوەی نوجەبا، كەتیبەكانی ئیمام عەلی، ئەنساروڵڵای ئەوفیا، كەتیبەكانی سەییدولشوهەدا). بە قسەی شارەزایانیش ئەم لیستە نوێیەی ئەمریكا (FTO) تەنیا 60 گرووپی تێدایە لە جیهاندا و لە وەزارەتی دەرەوە دانراوە نەك وەزارەتی خەزێنە. ئەم پۆلێنەیش بەئامانجگرتنیان ئاسانتر دەكات چونكە جاران لە عێراق تەنیا قاعیدە، داعش، كەتیبەكانی حزبوڵڵا و بزووتنەوەی عەسائیبی تێدا پۆلێن كراوە و لیستێكی گرنگی پۆلێنكردنی تیرۆرە و، ئەمریكا لە كاتی ڕووبەڕووبوونەوەی تونددا گرووپ و لایەنی تێدا پۆلێن دەكات.[18]
مەترسیی شیعەكان لە قۆناغی داهاتوو
پێكهاتەی شیعە چەند مەترسییەكیان لە قۆناغی داهاتوو هەیە. ئەو مەترسییانەیش دەكرێت لە چەند تەوەرێكدا پوخت بكرێتەوە:
* پۆلێنكردنی شەش لە گرووپە شیعەكان لە لیستی تیرۆردا هەڵبژاردنی داهاتوو دەخاتە بەر مەترسیی جۆراوجۆر، بەتایبەت ئەگەر ئەم گرووپانە دەنگی زۆر بهێنن و بتوانن بەهۆیەوە بچنە نێو جومگەكانی حكوومەت- ئەوكات لەگەڵ ئیدارەی ترەمپ و بكەری سیاسیی دەرەكیدا ڕووبەڕوو دەبنەوە.
* بایكۆتی سەدر بۆ هەڵبژاردن ڕەنگە ببێتە هۆی لەدەستدانی هەندێك كورسیی هێزە شیعەكان لە بەرژەوەندیی هێزە سوننەكان، بەتایبەت لە بەغدا. ئەم دەنگانەیش بە ئەگەری زۆر بۆ لیستەكەی حەلبووسی دەچن كە لیستەكەی پێشەنگە لە بەغدا.[19] بەرامبەر بەمەیش هەندێك باس لەوە دەكەن لە 9 پارێزگای عێراق ڕكابەریی كوردی و سوننیی تێدا نییە: بەسرە، عەممارە، نەجەف، كەربەلا، بابل، واست، سەماوە، دیوانیە، ناسریە. دەنگی ئەمانەیش هی شیعەیە و هیچ مەترسییەك لەسەر كورسییەكانی شیعە نییە، بەڵام لە بەغدا ئەگەر سوننە زیاتر بچن بۆ دەنگدان، ئەوە لە 2_4 كورسی ئەگەری هەڵكشانی سوننە هەیە. ئەمەیش لەچاو زۆرینەی شیعە كێشەی گەورە دروست ناكات چونكە ئەوان لە نێوان 180_185 كورسییان هەیە و لە كەمترین حاڵەتدا دەشێت ببنه 180 یان سەرووتر لە كۆی 329. ئەمەیش تەرازوو لارەسەنگ ناكات[20].
* بە شێوەیەكی گشتی مەترسیی بایكۆت، بەتایبەت لەنێو بنكە شیعییەكاندا زاڵە؛ لە لایەك بە كاریگەریی سەدرییەكان، لە لاكەی دی بەهۆی بێزاریی خەڵك لە پرۆسەی هەڵبژاردن و دەنگدان[21]. ئەمەیش شەرعییەتی جەماوەریی شیعەكان لاواز دەكات.
* مەترسییەكی شیعی-شیعی هەیە لە جموجۆڵی لەناكاوی سەدر، چونكە ڕاستە ئەو بەشداریی پرۆسەكە ناكات، بەڵام ناكرێت لێیشی دوور بكەوێتەوە. ترسەكەیش لەوەیە سەدر سیسته‌مێكی دەوێت هاوتا لەگەڵ دیدگه‌ی خۆی، كە لەگەڵ دیدی ئەوانی دیكەدا هاوتا نییە. جووڵەی ئەویش بۆ ئەم ئامانجە هەر كات ڕوو بدات، كاری لیستە شیعەكان تێك دەدات. لە به‌ینه‌یشدا دەگوترێت “زۆربەی پەرپرسانی چوارچێوەی شیعی پێشبینیی گەڕانەوەی سەدر دەكەن بۆ گۆڕەپانی سیاسی، بەبێ ئەوەی بزانن دروست لە چ كاتێكدا ده‌بێت”[22].
* سەركەوتنی سوودانی لە مسۆگەركردنی ویلایەتی دووەم، بە واتای تیرۆری سیاسیی هەندێك سەركردەی شیعە دێت، بەتایبەت ئەگەر لە دەرەوەی ئەجێندای ئەوان پۆستەكەی بەدەست بهێنێتەوە و ببێتە خاوەن پرۆژەی نۆژەنكردنەوەی بەغدا و باشكردنی پەیوەندییەكانی عێراق لەگەڵ وڵاتانی دەرەوە[23]. ئەمەیش وا دەكات لە قۆناغی داهاتوودا هەوڵی لاوازكردن یان كۆنترۆڵكردنی زۆر قورس و ئەستەم بێت و، ئیدی ئەو نوێنەری خۆی دەبێت نەك چوارچێوەی شیعی.
كۆبەند
زانیارییە بەردەستەكانی پەیوەست بە هەڵبژاردنی 11/11ی داهاتوو، دەشێت ئەم ئەنجامانە بەدەستەوە بدات:
* هەڵبژاردنی 11/ 11/ 2025 وێستگەیەكی گرنگی دابەشكردنەوەی پۆست و پێگەیە لە عێراق، بەڵام چاوەڕوانیی گۆڕانكاریی ڕیشەیی و گەورەی لێ ناكرێت. هەرچەندە ئامادەكارییەكان ئاسایی بەڕێوە دەچن بەڵام هەر گرژییەكی هەرێمایەتی، بەتایبەت جه‌نگی ئیسرائیل_ ئێران دەشێت پرۆسەكە پەك بخات.
* ئامادەكارییەكانی ئەم هەڵبژاردنە و دوورخستنەوەكانی و لەمپەرەكانی، قورسترن لەوانەی پێش خۆی؛ بەهۆی ترسی هێزە شیعەكان لە ئەنجام و لە قۆناغی داهاتوو.
* نەخشەی هێزە سوننەكانی بەشدار لە پرۆسه‌كە لە سێ جەمسەری سەرەكیدا كۆ بووەتەوە كە تەقەدومی حەلبووسی و عەزمی موسەننا سامەڕایی و سیادەی خەمیس خەنجەرن. گوتاری ئەوانیش زیاتر بە شەقامی خۆیانەوە پەیوەستە.
* جەمسەرگیرییەكانی شیعە لە دەوری پۆستی سەرۆكوەزیرانە لە نێوان چوارچێوەی شیعیدا. لەمەیشدا سوودانی لەگەڵ مالیكی و هەندێك لەوانەیشی ئێستا لە حکوومەت هاوپەیمانن، لە ڕكابەریدایە.
* گوتاری تائیفی و ناوچەگەری، باڵی بەسەر كەشی هەڵبژاردنەكاندا كێشاوە. هۆكاری ئەمەیش نەبوونی پرۆژەی نیشتمانی و كۆكەرەوەیە.
* سەدر لە هەڵبژاردنەكەدا بەشدار نییە، بەڵام تارمایییەكەی ئامادەیە.
* هەندێك ترس و نیگەرانیی شیعی هەن دەربارەی قۆناغی داهاتوو، لەوانەیش: پاشەكشەی كورسی و چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ دەرەوە لەگەڵ لاوازبوونی شەرعییەتی جەماوەری بەهۆی بایكۆتی دەنگدان.
* گۆڕاوە شیعی و سوننییەكان لێكەوتەیان لەسەر جۆری پەیوەندی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا دەبێت.
[1] https://2h.ae/tHUP
[2] https://2h.ae/gPWX
[3] https://2h.ae/paZw
[4] https://2h.ae/jhgww
[5] https://2h.ae/qhRQ
[6] https://2h.ae/Kknz
[7] https://2h.ae/cgSU
[8] https://2h.ae/PRJWu
[9] https://2h.ae/ahLD
[10] https://2h.ae/RqnH
[11] https://2h.ae/DslT
[12] https://2h.ae/DYMK
[13] https://2h.ae/DYMK
[14] https://2h.ae/SsvzU
[15] https://2h.ae/Txjl
[16] https://2h.ae/sKfl
[17] https://2h.ae/GtOL
[18] https://2h.ae/QATF
[19] https://2h.ae/GtOL
[20] https://2h.ae/vSZS
[21] https://2h.ae/dFvu
[22] https://2h.ae/AJfT
[23] https://2h.ae/uTWh
*د. یاسین تەها، پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق
ئەم وتارە لە سایتی پێنوس وەرگیراوە.
بابەتی زیاتر