دیموکراتی
ئیمڕۆ دیموکراسی بووە بەزاراوەیەکی جیهانی سیاسەت و زانستی سیاسی . دیموکراسی لە سەدەی نۆزدەهەم، دروشمی خەباتێکی توندڕەو بوو ، وەرگێڕانی وشەی دیموکراسی مانای دەسەڵاتی گەلە بەڵام گەل کێیە؟ دەبێ چۆن دەسەڵات بەکار بهێنێت؟ کێشەی سەرەکی زاراوەی دیموکراسی لە سێ ڕەهەند کە زۆر جار تێکەڵ یەکتری دەکرێن، پێکهاتووە لە: دیموکراسی وەک شێوەی دەوڵەت و دیموکراسی وەک شێوەی ژیان .                                                                                
پێشینەی مێژوویی دیموکراسی لەگەڵ فەلسەفەی سیاسی ئەتنیک (ئەسینایی) دەستپێدەکات، باتایبەتی لەگەڵ ئەریستۆتالیس و تیپۆلۆگیەکەی (علم الانما‌ط)لەبارەی باشترین فۆرمی دەوڵەت کە لە دیموکراسی ئازادتر نییە، ئەو توانیی لەبارەی باشترین فۆرمی دەوڵەت کە لە دیموکراسی ئازادتر نییە، ئەو توانی بۆ چونەکەی لەسەر سەرەتای عەمەلی دیموکراسی ڕاستەوخۆی دەوڵەت شارە یۆنانییەکان دیاری بکات، بەڵام نە مەرجەکانی گەل – دوورخستنی کۆیلەکان ، پابەندەکان و ژنان – و تەکنیکی دەسەڵات – کۆبوونەوەی گەل ، دەرکردنی فەرمان بەران بەڕێگای تیروپشک ...هتد تا ئیمرۆ بەبێ چەندو چوون هەمان کێشەیان هەیە یەکەمجار لەگەڵ فەلسەفەی ڕۆشنگەری و شۆڕشی بۆرژوازی لەکۆتای سەدەی هەژدەهەمەوە ، ڕاستەوخۆ مێژووی دیموکراسی مۆدێرن دەستپێدەکات ئازادی سیاسی و ئابووری بۆرژوازی لەدژی دەرەباگ و زۆردارەکان دینامییەتیک بارفراوان دەبێت کە یارمەتی هاتنی قوتابخانەی سەرباخۆی گەلیدا و لەتەکیداو بارودۆخی مێژووییەکەی تێپەڕاند . لێبڕالیزم و لەپاشاندا سۆشیالیزم دوو ڕەوتی سەرەکی بوون کەلە سەدەی نۆزدەهەمدا بۆ جێبەجێ کردنی دیموکراسی هاتنە پێشەوە هەندێکیان لە پەیوەندی لەگەڵ بەها سەرەکیەکانی مرۆڤەکان لەسەر ئاستی جیهان ، وەک یەکسانی و هەندێکیش لەگەڵ لایەنی کەمی زەمینەی دیمەکراسی داوای مافی هەڵبژاردنیان کرد لێبرالیستەکان داوای چارەسەر و توندوتۆڵکردنی مافی دەوڵەتیان کرد و یەکسانی لەبەردەم یاسا و لەثێشەوەش لەدژی زۆربەی زۆرداران، یەکسانییان لەگەڵ مافە مادییە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان گرێدا ، بەڵام پاشان یەک بۆچوونیان نەبوو لە ئامانجەکەیان لەبارەی فۆرمی دەوڵەت کە لەلایەن دەوڵەتی گەل (دیموکراسی گەل) بەڕێگای سیستمی شورایی تا مەملەکەتی یۆتۆپیایی بێ دەسەڵات .
لە داڕشتنە بەناوبانگەکەی ئەبرەهام لینکۆڵن کە زۆرجار بە هەڵە لێی تێدەگەن، دەتوانین هەر سێ پرەنسیپەکەی دیموکراسی روون بکەینەوە :
“government by the people “government of the people government for the people”
هەمان ئەم پرەنسیپانە لە داڕشتنی مێژوویی دانایانەی تر دەبینرێن: دروشمی خەباتی شۆڕشی فەرەنسی یەکیخستون: ئازادی وەک سەرچاوەیەک بۆ تاکەکان، یەکسانی وەک پرەنسیپی دادوەری جیهانی و برایەتی وەک پرەنسیپی هاوپشتی – کۆمەڵایەتی مرۆییانە. تەنها هەرسێکیان پێکەوە تیۆریی گشتی دیموکراسی، گارانتی دیموکراسی دەکەن. تا ئیمڕۆ لە پێوانە کردنیاندا هەڵویستی سەرەکی سیاسیانە، لێکجیاوازدەکرێن.
٢- دیموکراسی وەک پرەنسیپێکی سیاسی 
٢-١ سەروەری گەل گەرچی لە دوادواییەکانی سەدەی ناوەڕاستەوە لە تیۆریی سیاسی باسدەکرێت، بەڵام یەکەمجار لە جەنگی سەربەخۆیی ئەمریکییەوە لە (ڤەرجینیا بیڵ ئۆف ڕایت)ەوە لە ١٧٧٦ یەکەم دەستووری رادەگەیەنرێ: "هەموو دەسەڵاتێک بۆ گەل و بە گونجاوی لەلایەن خۆیەوە بەڕێوە ببات" شەرعییەتی بنەڕەتی دەسەڵاتی سیاسی لە گەلەوە وەک موڵکی هاوبەشی دەستوورەکان لە ڕۆژهەڵاتەوە تا ڕۆژئاوا. دەستوورەکە داوا و یاسا بنەڕەتییەکان لە مادەی ٢٠، بەندی ٢/ "هەموو دەسەڵاتی دەوڵەت لەگەلەوە سەرچاوە دەگرێ و لەلایەن گەلەوە لە هەڵبژاردن و دەنگداندا بە ڕێگای دەنگدانی تایبەتی یاسا دانەرانەوە ، دەسەڵاتی جێبەجێ کردن و دادوەریەوە". دەستووری کۆماری دیموکراسی ئەڵمانیا لە ١٩٦٨دا وێکچوو دایڕشتووە، بەڵام بەجیاوازیەکی لەبەرچاو: "هەموو دەسەڵاتی سیاسی لەکۆماری دیموکراسی ئەڵمانیا لەلایەن زەحمەتکێشانی شار و لادێکاندا ، بەکاردەهێنرێت" (مادەی ٢ ، بەندی ١ ، خاڵی ١)" هەموو دەسەڵات خزمەت بە خۆشگوزەرانی گەل دەکات "(مادەی ٤ ، بەندی ١ ، خاڵی ١)" هاوڵاتیانی کۆماری ئەڵمانیای دیموکراسی دەسەڵاتی سیاسیان بە ڕێگای نوێنەرە هەڵبژاردەکانیانەوە بەکاردەهێنن" (مادەی ٥ ، بەندی ١)
سەروەری گەل ، واتە لە بنچینەدا ، پرنسیپی ویستی دامەزراندن لە خوارەوە بۆ سەرەوە بەکاربخرێت . جێبەجێکردنی سەروەری گەل دو شێوازی هەیە : ١- بەڕێگای یاسادانانی ڕاستەوخۆی گەل . ٢- بە ڕێگای نوینەرایەتی کرنیدەسەڵات لەلایەن نوینەرانی گەل . لە سەرچاوەدا ، ئامانجی سەروەری گەل ، تا دەکرێت ،  ئەوپەڕی کەسایەتی حوکمڕان و حوکمکراوان . بە بەردەوام ئەم دیموکراسیە ڕاستەوخۆیە کە هاوڵاتیان لە کۆبوونەوەکاندا بڕیارە سیاسیەکان دەدەن – بێجگە لە شوورای شۆرشگێڕە ماوە کورتەکان – بە دەگمەن جێبەجێ دەکرا . بۆ نمونە جاران لە ڕۆخی ڕۆژهەڵاتی ئەمریکا (New England town meeting) و تا ئیمڕۆ وەک لە هەندێ شارەوانی بچووک لە سویسرا . دیموکراسی بەشداری ڕاستەوخۆ تەنها لە بڕیاردانی گەل بە پایە بەرزی ماوەتەوە کە لە زۆربەی وڵاتە دیموکراسیەکاندا بە شێوەیەک لە شێوەکان هەیە . ڕیفراندۆمی بەردەوام لەسەر هەموو ئاستەکاندا تەنها لە سیاسەتی سویسری بە بەرفراوانی هەیە و بەناوبانگترینیانە . لە ئەڵمانیای فیدڕاڵ بەهۆی ئەزموونی کۆماری ڤایمەر ، ڕیفراندۆمیان لابردوە ، بەڵام لەسەر ئاستی هەرێمەکان و بەتایبەتی شارەوانیەکان بڕیاردان وەک گەل و هاوڵاتی دابینکراوە . لە یاسای بنچینەی ، بەندی ٢٨ ، خاڵی ١ ، دانراوە بەکۆبوونەوەی شارەوانیەکان وەک بواری دیموکراسی ڕاستەوخۆی شارەوەانییەکان.
شاندی دەسەڵاتی گەل بۆ نوێنەرایەتیکردنی گەل وەک قسەکەری سەروەری گەل، کارتێکردنی ڕاستەوخۆی دانیشتوانی هەیە لەسەر بڕیارە سیاسییەکان، بەڵام ئەمە پشتگوێخراوە. بۆیە نوێنەرایەتیکردنی گەل بەڕێگای ئەندامە بە ئازادی هەڵبژێردراوەکانی پەرلەمانەوە، بۆ زۆر کەس وەک پێوەری سەرەکی دیموکراسی چاوی لێدەکرێت، یاسای نوێنەرایەتیکردنی پەرلەمانی هەمیشە دیموکراسییە، ئەمە وەک ئازادی زۆر بەرتەسک دەبینرێت، شاندی نوێنەرانی گەل دەتوانێ سەرەنجامی زۆر جۆربەجۆریان هەبێت، بۆ نمونە یەکەم: دەکرێ نوێنەرەکان بەڕێگای ڕاسپاردنێکی روون و سنوردارەوە نوێنەرایەتی سیاسیی هەڵبژێرەکان ئەنجام بدرێت. لەوانەیە راسپاردەکە بکێشرێتەوە یان بە ڕێنماییەکی روون پاوانبکرێت. سیماکانی فەرمانەکە (پاوانکردن)ی نوێنەر، پێشی شارە دەوڵەتەکانی لیبڕاڵەکان بوونیان هەبووەو لەمۆدێلی دەسەڵاتی شوورایش هەوڵی بۆ دەدرێت. دووهەم: لەسەردەمی لیبرالیزمی جاراندا شاندی نوێنەرایەتیکردنی گەل بەڕێگای نوێنەرایەتیکردنەکەوە بەمانا بەرتەسکەکەیەوە، واتە بەڕێگای هەڵبژاردنی ئازادانەی نوێنەرەکە تەنها بۆ ماوەی هەڵبژاردنەکە دیاری دەکرێت. یاسا بنچینە کلاسیکەکان بەم شێوەیەی خوارەوە لەبارەی نووسیویانە: ''ئەوانە نوێنەری هەموو گەلن و پاپەندی هیچ راسپاردەو رێنماییەک نین و تەنها لەژێر چاودێری ویژدانی خۆیاندان''(ماددەی ٣٨،بەشی١، خاڵی٢ گی گی). بەم شێوەیە سەروەری گەل بەگشتی دەدرێتە دەستی نوێنەرەکانی گەل و پەرلەمان و ئەندامەکانی. یەکەمجار حزب و کۆمەڵەکان ئیرادەی سیاسی دروست ناکەن، کە عەقیدەی تیۆری نوێنەرایەتیکردن بووە بە گریمانەیەک و بەهێزدەکرێت لەلایەن ''تێگەیشتنی نوخبەی پەرلەمێنتارەوە وەک گروپی مرۆڤی ڕۆشنکەری تایبەتەوە کەبەڕێگای گفتوگۆوە بەرەو ناوکی ڕاستیەکان دەڕۆن << (فۆن بایمە)، بەڵکو دەمێکە لەژێر پاراستنی فەرمیی نوێنەری ئازاددا، پڕ مانایە بۆ نموونە وەک پاراستن لەدژی بەزۆرەملێی لابردنی نوێنەر لەلایەن حزب یان فراکتسیونەوە، دەمێکە بەسیاسەتکردنی هەڵبژاردن بۆ پەرلەمان پەریسەندووە.
٢-٢ هەڵبژاردن و پرنسیپی زۆربە
هەڵبژاردن یەکێکە لەگرنگترین ئامراز بۆ ئەوەی سەروەری گەل بەڕێگای نوێنەرانی گەلەوە جێبەجێ بکرێ، بۆیە مافی هەڵبژاردنی یەکسان ئازادو راستەوخۆ و نهێنی مەرجی بنچینەیی هەر دیموکراسییەتێکە کە نایەوێت لە دەستکەوتی رزگاری لیبڕالیستی دوابکەوێت. بۆیە هەڵبژاردنی گشتی پێداویستییەکە، بەڵام نیشانەی پێناسەکردنی دیموکراسی نییە. دیموکراسی زۆرجار یەکلایەنە وەک دەسەڵاتی زۆربە دانراوە. لەڕاستیدا پرنسیپی پاشایەتیش تەنها یاریدەدەرە بۆ دۆزینەوەی بڕیارو بەکارهێنانی یەکسانی سیاسیی هاوڵاتیانی دەوڵەت وەک هەڵگری سەروەریی گەل، بەرامبەر بەوە لە سیاسەتی ئیمڕۆدا زۆر یاساو ڕێسای بڕیاردانی جیاواز هەیەو هەر لە یەکدەنگی(بۆ نموونە لەلیژنەی یەکێتی ئۆروپا) تا دوو لەسەر سێی دەنگەکان (گۆڕینی دەستوور) زۆربەی رەهای دەنگەکان (هەڵبژاردنی سەرۆک وەزیران)، زۆربەی ڕێژەیی دەنگەکان (یاسادانانی سادە) تا مافی کەمایەتی دەنگەکان (بۆنمونە دەستپێشخەری باڵی حزبی ئۆپۆزیتسیۆن)و ڤیتۆی تاکەکان (بۆنمونە لە ناتۆ، ئەنجومەنی ئاسایش، سکاڵای دەستووری). لەتەنیشت ئەوانەوە لەتوانادا هەیە بیرورای زۆربەی دانیشتوان لەلایەن پەرلەمان و حکومەتەوە بەزیادەڕەویەوە بڵێن، زۆرجار سەروەری پشتگوێ دەخرێت، بەدڵنیاییەوە ئیمڕۆ بەحاڵ دەسەڵاتێکی دیموکراتی''ستەمکاری زۆربە''گومانی لیدەکرێت وەک لەسەدەی نۆزدەهەم تا ئمڕۆ زۆرجار ''پارێزەران'' دەیانکرد، چونکە ئیرادەی زۆربەی دانیشتوانبەڕێگای فلتەرێکی زۆری یاسایی، سیاسی، کۆمەڵایەتی و پەیوەندیکردن لاواز دەکرێت، لەبەر ئەو هۆیە ئیمڕۆ گفتوگۆیەکی نوێ لەبارەی پرەنسیپی زۆرینەو پاراستنی کەمینە لەچوارچێوەی ئیکۆلۆگی سیاسی''بزووتنەوەی ئەڵتەرناتیڤەکان'' دەستیپێکردووە، ئەمانە گومانیان هەیە، چونکە زۆرینەی ئێستا ئەو مافانەیان هەیە بڕیار لەدژی بەرژەوەندی ژیانی کەمینە بەنەوەی داهاتوو دەردەکەن، پرسیاری سیستێمی هەڵبژارنی گونجاو تا ئەمڕۆ بەرەو مشتومڕی تاڵ دەڕوات. پەیوەندی مافی هەڵبژاردن بەرەو رەخساندنی یەکسانی بۆهەر دەنگدەرێک، چونکە هەموو بەحیزبە بچوکەکانیشەوە لەڕێژەدابەشکردنی دەنگەکان بەسەر نوێنەرەکان بەشداری دەکەن. لەدژیدا، دەنگی زۆر بەکارتێکردنی خۆیان لەبازنەی هەڵبژاردن بەڕێگای وەرگرتنی ئەو نوێنەرایەتییە دەکەن و بەو نوێنەرانە دەدرێت کەچربوونی زۆرینەی دەنگەکان بەسەر ناوچەو حزبە گەورەو چڕبووەکان و پەیوەندی هەڵبژێرەکان لەگەڵ نوێنەرەکانیان بەهێزدەکات و توانای حکومەتە زۆرینەکان تۆکمە دەکات، بەڵام دەبێتە هۆی بەرزو نزمیی ئەنجامی هەڵبژاردن(...).
٢-٣ دەوڵەتی دەستوور، دابەشکردنی هێزو فیدرالیزم:
دوبارە لایەن کۆنە پارێزەکان، تۆمەتباری ئەم سێیانە دەکەن کە گوایە لەگەڵ دیموکراسی ناکۆکن، چونکە زیان بەئەنجامگیری دەسەڵاتی زۆربە دەگەیەنن و ناوەرۆکەکەی دیاریدەکەن. لەبنەڕەتدا هەرسێکیان بنچینەی پێشی دیموکراسی دەتووریزمن و وەک توخمەگەلێکی دیموکراسی وەرگیراون. بێگومان مافە بنچینەییەکان، گارانتی یاسا، ئاسایشی یاسا بەهاگەلێکن کەبەحاڵ دیموکراسی لیبڕاڵ و کۆمەڵایەتی دەتوانێ دەستیان لێ هەڵبگرێت. رەوتی هەڵسەنگاندنی سیاسەت کە ئێستا لەنەریتی ئەڵمانیا کاریپێدەکرێت، دەتوانێ ئازادانە پرۆسەی پێکهێنانی ئیرادەش پێکەوە گرێبدات، دابەشکردنی هێز وەک هێڵێکی ئاسۆیی و فیدرالیزم وەک راستەیی (checks and balances) بەشێوەیەکی دۆگمایی بە دیموکراسییەوە نەبەستراونەتەوە، بنچینەی کتێبی قوتابخانەی دابەشکردنی هێزی تەنفیزی و تەشریعی و یاسایی بەشێوەیەکی ئاسایی لەواقعی سیاسی و بەتایبەتی لەدیموکراسی پەرلەمانی بەڕێگای پەیڕەوکردنی جیاکاری لەحکومەتی زۆربە لەلایەکەوەو بەرهەڵستکاران لەلایەکیترەوە لەپاڵ یاسادا دەپارێزرێ. هەروا فیدرالیزم تەنها لەچەند دەسەڵاتێکی دیموکراسی بوونی هەیە، نەک خۆیان ئەرکی سووردارکردنی بواری پسپۆرەکان پەیڕەو دەکەن – بەسەرەنجامی ڕێگرە گونجاوەکانەوە – هەرسێ بنچینەکان زۆر یا کەم یاریدەدەری پێویستن کەئەو دەسەڵاتە دیمەکراسیانەی هەن، بەشێوەیەکی بژاردەیی (ئینتقائییانە)و پ؛ە بەپ؛ە خزمەتیان دەکات.
٣- دیموکراسی وەک شێوەی دەوڵەت
ئەو پرسیارە کۆنە کە لەسەردەمی (ئەرستۆتالیس)ەوە دووبارە دەکرێتەوە لەبارەی باشترین شێوازی دەوڵەت، زۆرجار بەبانگەواز بەدوای ''دەستووری تێکەڵ'' کەباشترین توخمەکانی ناو هەموو مۆدێلەکان بەیەکەوە دەبەستێتەوە، وەڵامی''شێوەی دەوڵەت'' دەدرێتەوە، لەبارەی ئەوەی کە دیموکراسی لەهەموو وڵاتان جێ بەجێدەکرێ، پیشانمان دەدات چەندە لەتوانای هەیە تێکەڵ بکرێت.
٣-١ دەستووری سیاسی دیموکراسی لیبڕاڵی:
ئەم جۆرەیان هێزدابەشکردن لەدیموکراسی سەرۆکایەتی ئەمریکا دەگرێتەوە، لەوێدا دەسەڵاتی تەنفیزی سەنگی زیاتری هەیە تاباڵادەستی روونی پەرلەمان و کۆبوونەوەی حکومەت کەوەک لیژنەی بەڕێوەبەرایەتی ڕێکخستنی کاروبارەکان بۆ ڕێکخەرێک دەگەڕێت، وەک بۆ دواجار لەچوارەم حکومەتی فەرەنسیدا وابوو. لەو نێوانەدا وەک پێنجەم کۆماری فەرەنسی رژێمی نیوە- سەرۆکایەتی رێکدەخرێت یان پەرلەمانی ''حکومەتی سەرۆکوەزیران'' (بەریتانیا)و ''سەرۆک حکومەتی دیموکراتی'' (ئەڵمانیا لەسایەی حکومەتی ئەدەنەوەر) هەموو ئەو شێوانە پێکەوە پشتیان بەنەریتی دەستووری لیبڕاڵی بەستووە کە بەڕێگای مافە بنچینەییەکان، یاسای دەوڵەت و سنووردانان بۆ هێزەکان و چاودێری حکومەت وەک دەربڕینی سەروەریی گەل لەسووچی بەهاکەی نیشاندەکەن. هەروا بنەمو هاوبەشەکەی بریتییە لە پەیوەندی مێژوویی لیبڕالیزم لەگەڵ ڕێکخستنی ئابووری سەرمایەداری و نوێنەرە توندڕەوەکانی وای دەبینن کەتەنها بەڕێگای دیموکراسییەوەئەنجام دەدرێ، چونکە تەواوکەری ئیدیالی ئازادییە لەیەکسانی یاساکانی بازاڕ'' دەرکەوتە نەخوازراوە تەریبەکەی بەهۆی کێبڕکیی ئابوورییەوە هەوڵدەدەن بەڕێگای دەوڵەتی خۆشگوزەرانی کۆمەڵایەتی و بازاڕی ئابووری کۆمەڵایەتی چارەسەرێک بۆ کەمکردنەوەیان بدۆزنەوە.
بیرۆکەی دیموکراسی سۆسیالیستی بزووتنەوەی سۆسیال دیموکرات لەدژیدا ئەو ئامانجەی هەڵگرتووە کەلەسەر بنەمای مافە لیبڕاڵییە بنچینەییەکاندا، چاکسازی و دیموکراتیزەکردنی رێکخستنی ئابووری بکا، بەو شێوەیە کەنەک تەنها لەسەر یەکسانی شانس لەبەردەم رێکخستنی ئابووری (مافی یەکسانی بۆ کڕینی کارگەیەک)، بەڵکو لەسەر یەکسانی شانس لەپرۆسەی ئابووی (مافی یەکسان لە کارگە)دادەنێت.
٣-٢ نموونەی دیموکراسی سۆڤێتی و دیموکراسی گەلی:
هەردووکیان لەتیۆری مارکسی قۆناغی گواستنەوەن بەرەو کۆمۆنیزم کە تەواوی یەکسانی سیاسی و کۆمەڵایەتی واقعی دەکات.. هەردووکیان بە ئامرازی ''دیکتاتۆری پۆلیتاریا'' جێبەجێدەکرێن کە بەهەمان شێوە دیموکراسییە'' زۆربەی چینی کرێکار لەبەردەم چینی سەرمایەداری بۆرژوازی بەجێهێشتووە، سەرەڕای هەموو جیاوازیەکان بە بەردەوام فۆڕمە نوێیەکان وەک پێوەری جەوهەری دەمێننەوە کە یەکسانی کۆمەڵایەتی بەڕێگای لەناوبردنی سەرمایەداری و لە تەکیدا چینەکان ڕادەگەیەنێت، بەڵام ئەمەش بەداخوازی هارمۆنیزەکردن و یەکسانی بەسەرکردایەتی حزبی کۆمۆنیست گرێدراوە.
٣-٣ دیموکراسی وەک فۆڕمی دەوڵەت لە جیهانی سێ:
لێرەدا دیمکراسی لەڕەنگێکی تری شیاو جێگیر بووە و هەر لە هەوڵی ئامرازی دەستووری دیموکراسی لیبرالی، نموونەی سۆسیالیستی و دیموکراسی ناسۆسیالیستی تا دەگاتە ئۆتۆکراتی ڕازێنراو بەبڕیاری گەل و دیکتاتۆری سەربازی گرتووەتە خۆیەوە. هەموو ئەو گواستنەوە کاڵفامانە بۆ دەستوورەکانی دەزگا لیبڕاڵەکان کە لەلایەن رۆژئاواوە پێشنیاردەکرا، لەهەموو شوێنێک ژێرکەوتن، هەروا دیموکراسی لە نموونەی سۆڤێتی بەحاڵ لەجێبەجێکردنیدا، سەرکەوتنی بەدەستهێنا.
٤- دیموکراسی وەک شێوەی ژیان
سیاسەت تەنها لەسەر سیاسەتی دەوڵەت سنوودار ناکرێت، سیاسەت لەهەموو شوێنێکدایە، لەوێ کەکۆمەڵگا بەئامڕازی دەسەڵات یەکسانی و ئازادی دابین دەکات یان سنوورداریان دەکات، بۆیە دەبێ دیموکراسی وەک بنچینەیەکی سەرەتایی سیاسەت نیشانەی بوندیادێکی گشتی کۆمەڵگا بێت.
٤-١ بونیادی دیموکراسی کۆمەڵگا:
بۆ فێرکاری ئیرادەی سیاسی لەنیوان دانیشتوان لەلایەک و هەڵگرانی بڕیاری سیاسی لەلایەکی ترەوە، پێویستی بەپەیوەندیکردنەوە هەیە بەڕێگای ڕێکخستن، بۆیە مافی دروستکردنی کۆمەڵگە، یەکێتی و حزب هەروا بەتایبەتی مافی هاوپەیمانییەتی ئابووری، جەوهەری مافە بنچینەییەکانی دیموکراسییە. فۆڕمی ئازادانە بۆ دروستکردنی ئیرادەی کۆمەڵایەتی پێویستی بە ستروکتوری دیموکراسیانە لەناو خودی رێکخراوەکانیش هەیە کە کەناڵگەلی کراوە بۆ پێداویستەەکانی دانیشتوان مسۆگەر دەکەن. ڕێگای دەربازبوونی ئازادیی بەرژەوەندییەکان لەناو کۆمەڵگا دەبێ بەڕێگای پلورالیزمی یەکێتی خاوەن بەرژەوەندییەکان دابین بکات. داخوازی یەکسانی دیموکراسی، ڕاستەوخۆ داوای پلورالیزم دەکات لەناو کۆمەڵگا بۆ بەرژەوەندیە جیاوازەکان کە لەسایەی ڕێزلێنان لەمافە بنچینەییەکانی بەرژەوەندییە کێشەدارەکانی ئەوانیتر بڵاودەکاتەوە. نەک تەنها بەحەقیقەتی هەبوونی حزب و گرووپە جیاوازەکان، کۆمەڵگا بە پلورالیزم و دیموکرات(وەک هەڵسەنگاندن) دەبێ گرووپە زیانلێکەوتووەکانیش کە لەسەرەتای پرۆسەی سیاسی و ئابووریدا زیانیان لێدەکەوێت، لەبەرچاو بگیرێن و قەرەبوو بکرێنەوە.

٤-٢ درێژەدان بە گەشەپێدانی هۆشیاری دیموکراسی :
ئەمە مەرجی بنچینەیی سەرەکیی فێرکاری سیاسییە کە لەپێگەیاندندا پێویستە، بەڵام ناتوانرێت بە تەنها لەلایەنیەوە ئەنجام بدرێت دیموکراسی بەبێ دیموکراتەکان بوونی نابێت.
٤-٣ کرداری دیموکراسی:
هۆشیاری دیموکراسی بەشێوەیەکی مەعنەوی دەمێنێتەوە، ئەگەر بەکردری دیموکراسییەوە نەبەسترێتەوە دیموکراسی بەڕێگای کتێبەکانی فێرکردنی هاوڵاتی دەوڵەت فێرنابن، بەڵکو بەڕێگای ئەزموونە ڕۆژانەکانەوە فێردەبین و هەر لەبەر ئەم هۆیەشەوە، ناکرێ دیموکراسی بهێنرێتە ئاستی هەرچوار ساڵ جارێک هەڵبژاردن. ئەگەر بەو شێوەیە بیبینین ئەوا هیچی لێنامێنێتەوە و سەبێتە ڕاپرسیەک لەبارەی سمبولەکانی پیتاندنی سیاسەتی دیموکراسی، بەتایبەتی کردار لە سیاسەتی شارەوانی، لە بارودۆخی ئابووری لەشوێنەکانی کارکردن لەناو کۆمەڵگەو یەکیتییەکانی شوێنەکان دەبێ ژێرخانە پێویستەکانی سیاسەتی دیموکراسی پتەو بێ، بۆیە بزووتنەوەکانی دەستپێشخەری هاوڵاتیان هەوڵە دیموکراسییەکانی دەزگا کۆمەڵایەتییەکان و گروپەکانی خۆیارمەتیدان سەرەتایەکی ئەرێنین بۆ ئەوەی درێژەبدەن بەگەشەپێدانی بونیادی کۆمەڵگایەکی دیموکراسی.
کۆڵەکەکانی دیموکراسی بەڕێگای بنچینە سیاسیەکانی وەک مافە بنچینەییەکان، هەڵبژاردن، بنچینەی زۆربە،هتد..پتەو بی، بەڵام هەڕەشەی وشکبوونی لێدەکرێ، ئەگەر بەڕێگای پلۆرالیزمی کۆمەڵایەتی، هۆشیاری و کرداری دیموکراسی پێنەگەیەندرێ، دیموکراسی هەرگیز وەک سیستێمێکی پێگەیشتوو نەبووە، بۆیە دیموکراتیزەکردن و بەرفراوانبوونی بەشداریکردنی هاوڵاتیان وەک ئەرک دەمێننەوە بۆ بەواقیعکردنی ئازادی، یەکسانی و برایەتی.
 
                                                            نووسەر:ئولوریش فۆن ئەلمان

بابەتی زیاتر

Copyright © 2024. Hoshyary.com. All right reserved