بزووتنەوەی کرێکاری
لەژێر ناوی بزووتنەوەی کرێکاریدا، نوێنەرایەتی بەرژەوەندی هاوبەشی کرێکاران وەک چین یان توێژێکی کۆمەڵایەتی سەربەخۆ تێدەگەین کە لەپڕ یان بەڕێکخراوەیی لەپێناو ئامانجی ئابووری – کۆمەڵایەتی و سیاسی خەبات دەکات. پەیوەندیەکانی دامەزراندنی مێژووی بزووتنەوەی کرێکاری لە کۆمەڵگای ئۆروپی و ئەمریکای باکوور گەشەیسەند بە بەراوردکردن لەگەڵ رابردوو، لەکاتی شۆڕشی پیشەسازی لەدەوروبەری ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەمدا پێکهات، پرۆلیتاریای پیشەسازی کە هەمیشە بەرفراوانتر دەبوو لەلایەکەوە لەبارەی بەشخوراویی کۆمەڵایەتی و سیاسییان و لەلایەکیتر لە ڕۆڵە گرنگەکەیان لە بەرهەمهێناندا، هۆشیارتر بوونەوەو لەچالاکی هاوبەش و یەکخستنی هاوکاری، رێکخستنی خۆیان بەرەو چاککردنی بارودۆخەکەیان و '' بۆ ئازادی کۆمەڵایەتی و سیاسی – ئیمانسیپاتسیون – بینی. هەر لەو سەردەمەدا بزووتنەوەی کرێکاری گەشەیدا بەشێوەی جۆر بە جۆر'' بەشێکیان لەگەڵ یەکتر یەکگرتوو بوون و بەشێکیان هەڵوێستی ململانێ – شێوەی ڕێکخستن و تێڕوانینی کۆمەڵایەتیان هەبوو نموونەی بنچینەییان بۆ ئەمڕۆش هێشتا هەر وێنەی بزووتنەوەی کرێکاری دیاریدەکەن.
١- شێوەکانی بزووتنەوەی کرێکاری : لەسەرەتای بزووتنەوەی کرێکاری هاوچەرخدا بەگشتی لە بەرامبەر خەبات لەپێناو مافی هاوپەیمانییەتی وەستابوون، واتە ئەو توانا یاساییانە کە بەرژەوەندی کرێکاران لەرێکخراوەکانیاندا، بەئازادی نوێنەرایەتی بکرێن لەبەردەم بەرامبەرە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانیان، مەبەست خاوەن کارەکان و دەوڵەت. لەهەمان کاتدا لەو کارە مەبەستیان مافی یارمەتیدانی خۆیی ئابووری کرێکاران بوو. لەم بنچینە سەرەتاییانە فۆڕمی جیاوازی بزووتنەوەی کرێکاری دروست بوو :
سەندیکاکان ئامانجیان  ئەوە بوو بەڕێگای ڕێکخستنی هەرەوەزی کرێکارانەوە وەک (نیشاندەری) کاڵای هێزی کار، هەڵوێستی خۆیان لە ململانێی چینە کۆمەڵایەتییەکان بەهێز بکەن. لەپێش هەموو شتێک دا مەبەستیان ئەوە بوو ململانێ لەناو خودی کرێکاراندا بڕوخێنن، دەستکەوتی مێژوویی سەندیکاکان ئەوەیە کە گەیشتن بە جێبەجێکردنی ڕێکەوتنی هاوبەشی کار (" تاریف " " Tarif " واتە مافی کار) لە سیاسەتی ڕێکخستنی مافی کار، واتە ڕێکخستنی کارتێکردنەکان لە ململانێی و لە ڕێککەوتنەکە لەگەڵ خاوەنکارەکان (یەکێتی خاوەنکارەکان) هێشتا ئیمڕۆش خاڵی سەرەکی چالاکییەکانی سەندیکاکانە. تومد ترین ئامرازی نوێنەرایەتیکردنی بەرژەوەندی سەندیکاکان لە ڕەتکردنەوەی هاوبەشی کرێکارانە (مانگرتن و قەدەغەکردنی چوونە ژوورەوە بۆ ناو کارگە) جێبەجێ کردنی مافی مانگرتن بەبەردەوام داواکارییەکی حەتمی سەندیکاکان بوو و سنورەکانی ئەم مافە لە زۆربەی وڵاتاندا تائێستا مشتومڕی لەسەرە، کێبڕکێی گفتووگۆکردن ئەو پرسیارە نییە کە بزووتنەوەی کرێکاری بەڕێگای مانگرتنی ڕێکخراوەیی سەندیکاوە بۆی هەیە نەک تەنها خاوەن کارەکان، بەڵکو حکومەتیش بخاتە ژێر فشارەوە . چەندین جار لە یەک کاتی مێژوویدا و بەشێکیشی زووتر ، سەندیکاکان هەرەوەزی کرێکاریان دامەزراند . لە هەرەوەزییە بارهەمهێنەرەکاندا پێش هەموو شتێک لەسەرەتای بزووتنەوەی کرێکاری هەوڵیاندا، بەرهەم و کار وەک ئەڵتەرناتیڤ بۆ خاوەن کارە سەرمایەدارەکان دابمەزرێنن لەسەر مۆدێلی خۆ بەڕێوەبردن لە موڵکایەتی  هەرەوەزی کرێکاران لە کارگەکان . هیوای ئەوەیان هەبوو کە بەم شێوازە، نمونەی خاوەنکار هێدی هێدی کەناربخەن، بیرۆکەی خۆ بەڕێوەبردنی کرێکاری لە کارگەکان لەناو چوو ئیمڕۆ ڕۆڵی باڵای خۆی دەبینێ لە ململانێیە کۆمەڵایەتییەکانی وڵاتە ئۆروپییەکان و پێش هەموو شتێک لە بەرگری دژ بە داخستنی کارگەکان گەورەترین مانا لە هەرەوەزی بەرهەمهێنەرەکان لە وڵاتە سەرمایەدارەکان ، هەرەوەزیەکانی بەکاربردن بوون کە ئەرکیان ئەوەیە لەلایەن خۆیانەوە و زۆرجار لە پەیوەندی سەندیکاکان لەگەڵ خاوەن کارە ئابووری پەیوەندیدارەکانەوە کرێکاران بە مەرجگەلێکی گونجاو کاڵاکان بکڕن و خانوو دروست بکەن مەبەست ئەوەیە خانوویان بۆ ئامادە بکەن . هەندێ کات و هەندێ جار ئەو دامەزراوە کرێکاریانە وەک سەنگی بەرامبەرکێی سیاسەتی ئابووری لەبەردەم ئابووری تایبەتییەکانی کەرتی خاوەن کارەکان و دەسەڵاتەکەیان چاویان لێدەکرا . لە راستیدا ئەو جۆرە کارە هەرەوەزیە سەندیکاییانە ئیمڕۆ زۆرجار وەک کلتورێکی سیاسی تایبەتمەند بە مانا نەریتیەکەی بزووتنەوەی کرێکاری . بەبێ گومان لەپال سەندیکاکاندا ، گرنگترین فۆرمی بزووتنەوی کرێکاری، حزبە کرێکاری ، حزبە کرێکاریەکان پێکدەهێنن (لە ئەڵمانیا ١٨٦٣/ ١٨٦٩ دامەزراندنی حزبی سۆسیال دیموکرات ، فێردیناند لاسال (کۆمەڵەی کرێکارانی گشتی ئەڵمانیا) هەروا (ئۆگۆست بیبڵ و کاڕڵ ڤیلێلم لیبنشت ) هەر حزبێک کە خۆی بە دەربڕی سیاسی بزوتنەوەی کرێکاری دادەنا یان ئەرکی سەرەکی خۆی لە بەرژەوەندی کرێکاران تێدەگەیشت. ئەو    (حزب)انە لەسەرەتای بزووتنەوەی کرێکاری دەیانویست پێش هەمووشتێک لە ئاستی سیاسی   
 دیموکراسی جێبەجێ بکەن و لەم ئامانجەدا تاڕادەیەک لەگەڵ حیزبە بۆرژوا لیبڕاڵەکان ڕێکدەکەوتن یان یەکسانی سیاسی کرێکاران لە دەوڵەتە پەرلەمانییەکان     دەوڵەت بەڕێگای مافی هەڵبژاردنی یەکسان و گشتی (      هەڵبژاردن و سێستمەکەی) و کە لەسایەیدا دەسەڵاتی نوێنەرایەتی کردنی حزبە کرێکارییەکان گەشەیدەکرد . هەر لەم کاتە ئاستی سیاسی حزبەکانی بزوتنەوەی کرێکاری ئاراستەی جیاکارو مۆرکی جیاواز لە تێڕوانینی سیاسەتی کۆمەڵایەتییان پێوەبوو لەولاوە کێشەی سیاسەتی حزبەکان لەناو بزووتنەوەی کرێکاری بە چەندین ڕێکخراوی فێرکردن و کلتوری و کاتی حەسانەوە بۆ کرێکاران (یەکێتی فێرکردنی کرێکاری یەکێتییە وەرزشیەکان ، ڕێکخراوەکانی دۆستانی سروشت یەکێتییەکانی لاوان ... هتد) وەک "کۆمەڵەی چوارەم " ی بزووتنەوەی کرێکاری دادەنران ئەرکەکانیان بریتیبوو لە پێشەوە بردنی سیاسەت لەبواری ڕێکخراوەییەدا، ناوەندێکی دابینکراو سەربەخۆی ئیدۆلۆژی بزووتنەوەی کرێکاری وەک ژیانی ڕۆژانە جێگیر بکەن ئیمڕۆ ئەم فۆڕمەی بزووتنەوەی کرێکاری تەنها لە پاشماوەکانیدا دەبینرێت
دەبێ فۆرمە جیاوازەکانی بزووتنەوەی کرێکاری لەچ پەیوەندییەک لەگەڵ یەکترا ڕاوەستن، بە چەندین جار پرسیارێکی مشتومڕ ئامێزانە بوو ئایا حیزبە کرێکارییەکان "ڕۆڵی ڕابەری" یان هەیە لەناو بزووتنەوەی کرێکاری؟ یان سەندیکا وەک فۆرمی نوێنەرایەتی کۆمەڵایەتی ڕاستەوخۆی بەرژەوەندی کرێکاران لەبەردەم حیزب هەیە یان لە لایەنی کەمەوە هاوچەشنن ڕەنگە لە پێشتریەوە بن؟
وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارە لەناو بزووتنەوەی کرێکاری سەربەخۆ نییە لە تێڕوانینی نوێنەرەکانی سیاسەتی کۆمەڵایەتی .
٢- ڕەوتە سیاسیەکان لەناو بزووتنەوەی کرێکاری : لەکاتی دامەزراندنییەوە بزووتنەوەی کرێکاری لەبەردەم کێشەیەک ڕاوەستابوو ئایا دەکرێ ئامانجەکانی کە لەناو خۆیدا دایڕشتووە ، دواجار لەلایەن هێزە بۆرژوا – لێبڕاڵەکانەوە کە مۆرکی دەوڵەتی دیموکراتی – پەرلەمانی بە ڕێکخستنی ئابووری سەرمایەداری هەیە هەنگاو بە هەنگاو جێبەجێ دەکرێت یان پێویستە گۆڕانکاری یەکی کۆمەڵایەتی ئەنجام بدرێت بۆ فۆرمی دەوڵەتێکی تر تا بگەین بە ئازادی چینی کرێکار(بۆ بەراورد کردن :مارکس / ئەنگلس ، مانافێستی کۆمۆنێستی، ١٨٤٨) .
ئەڵتەرناتڤی سیاسی "ریفۆرمیستانە" یان "شۆڕشگێڕانە" بزووتنەوەی کرێکاری، بەرفراوانی هەڵوێستی سیاسەتی کۆمەڵایەتی (     سیاسەتی کۆمەڵایەتی ) لەناو حیزبە کرێکاریەکان و سەندیکاکان پێش جەنگی جیهانی یەکەم زۆر بە ناکامڵی . دەناسرێنەوە هەروەها ناسینی جیاوازیەکانی ڕەوتە "مارکسی" یان "غەیرە مارکسیستی" یەکانی بزووتنەوەی کرێکاری ناپێکی بۆ دۆزینەوەی ڕەوتە فرەڕەنگەکان (
تیۆری سۆسیالیزم) . لەکای پێش ١٩١٤ هێشتا ئەمەی خوارەوە بەشێوەیەکی زۆر جیاوازە پێشکەش دەکەن: ڕەوتی "لابۆریزم" پێش هەموو شتێک لە وڵاتە ئەنگلۆسەکسۆنەکان نوێنەرایەتی دەکرێن، لە چوار چێوەی مۆدێلی دەوڵەتێکی لیبڕاڵ "     فۆرمەکانی دەوڵەت" هەوڵدرا و بۆ نموونە هاوپەیمانی سیاسی لەگەڵ هێزە لێبراڵ بۆرژوازیەکاندا هێڵی گرنگترین سیاسەتی کار لەبواری کۆمەڵایەتی ئابووری دەگرتەبەر ، بەبێ ئەوەی بڕوایەک لەسەر ئەم یان ئەو "کۆمەڵگەی دواڕۆژ" بسەپێنرێ (لە ئەڵمانیا ئیدوارد بێرنشتاین نوێنەرایەتی دەکرد) کارتێکردنی سەندیکالی و تا ڕادەیەک کارتێکردن لەلایەن ڕەوتی      ئەناریشتەکانەوە لە پێشەوە لە وڵاتە رۆمانییەکان بەرفراوان بوون ، کەمتر هیوایان بە خۆگونجاندن لەگەڵ سیاسەتی دەوڵەت هەبوو لەپێناو بەرژەوەندی کرێکاران ، بەڵکو زیاتر هەوڵیان بەرێگای "چالاکی ڕاستەوخۆ " ی بزووتنەوەی کرێکاری لە مانگرتن وەک ئامرازێک بۆ      گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی . ئەمانە خۆیان لە داڕشتنی بەرنامەیەکی بە‌هێز ، لادەدا و چالاکی سەندیکایی مانایەکی زیاتری بۆیان هەبوو لە حزبە سیاسیەکان بەهێزترین ڕەوتی سۆسیال دیموکرات لە ئەڵمانیا لەلایەن (بیرمەند :کارڵ کاوتسکی)بوو کە لەژێر کاریگەری پێکهاتی دیاریکراوی     مارکسیزمدا ، لە چاوەڕوانی بەرنامەکەیدا "حەتمی" یەتی ڕووخاندنی سیستێمی ئابووری سەرمایەداری (     سەرمایەداری) بنووسن " لێرەدا حزب و چالاکی سیاسەتی هەڵبژاردن بەشێوەیەکی عەمەلی لەناوەند ڕاوەستابوو ، چوونکە هیاوایان بەوە بوو، بەڕێگای زۆربەی پەرلەمێنتاری، دەسەڵاتی دەوڵەت و بەڕێگایشیەوە "کۆمەڵگای نوێ" ڕێکدەخات .
بەشێوەیەکی ڕێکخراوەیی بەحاڵ دەکرێ ئەم ڕەوتە داببڕێت لە بوونی ڕەوتی سۆسیالیزمی دەوڵەتی لە لایەکەوە لە لایەکیترەوە لەپێناو باشکردنی بارودۆخی کۆمەڵایەتی کرێکاران ، ئامادەبوون فۆرمی دەوڵەتێکی دەسەڵاتدار قبووڵبکەن. (پێش هەموو شتێک لەناو سۆسیال دیموکراتە ڕووسەکان) رەوتگەلێکی "کودەتا کەری" کە حسابی ئەوەشیان دەکرد کەمایەەتییەکی بڕیاردەر دەتوانێ دەست بەسەر دەوڵەت و دەزگاکانی زەبروزەنگ دابگرن و بیگۆڕن. یەکەم هەڵ بۆ پێکەوە کارکردنی جیهانی ڕێکخراوە کرێکاریە فرە ڕەنگەکان لە "ئینتەرناسیەنالی یەکەم " لە (١٨٦٤ لەندەن دامەزرا)، بەهۆی ناکۆکیەکانی نێوان مارکسیست و ئەنارشیستەکان / سەندیکا لیستەکان، ڕووخا" لە دەیان ساڵ لەنێوان ١٨٩٠و ١٩١٤ باڵا دەستی "ئینتەرناسیۆنالی دووهەم" مۆرکی پەیمانێکی هەبوو لەنێوان لابووریستەکان و سۆسیال دیمووکراتەکان لە تەنیشتیانەوە ڕەوتێکی تایبەتی کرێکارە کریستیانییەکان هەبوو لەو شوێنە هەبوون کە ‌هێڵی سەرەکی جیهانبینی کرێکاران لە دژی کلێسا ڕاوەستا بوون" لایەنگرانی کرێکارە کریستیانییەکان پێش هەموو شتێک لە شوێنە کاسۆلیکیەکان و بۆ ماوەیەک و تاڕادەیەک خۆیان ڕێکدەخست لە وێنەی (     قوتابخانەی کۆمەڵایەتی کریستیانی....)
                                                                     
                                                                   نووسەر: ئارنۆ کلوێنەر