ئاینی كۆنفۆشیۆسی: لێكۆڵینەوە لە بیروباوەڕ، ئەخلاق و سیاسەت
د.سامان وهاب امین قادر
م.ى.فرید دڵشاد محمد صاڵح
وشەکلیلییەکان: ئاینی كۆنفۆشیۆسی، كۆنفۆشیۆس، ئامۆژگاری، بیروباوەڕ، ئەخلاق، سیاسەت
پوختە:
ئەم توێژینەوەیە هەوڵدەدات، تیشکبخاتەسەر ئاینی کۆنفۆشۆسی، بەشێوەیەکی ڕوون و ئاشکرا تاوتوێی گرنگترین بیروباوەڕ و بەرهەم و کتێبە پیرۆزەکانی ئاینی کۆنفۆشیۆسی بكات، جیالەوە دیارترین بنەما ئەخلاقى و سیاسيەکانی ئاینی کۆنفۆشیۆسی خستۆتەڕوو پشت بەست بە بەکارهێنانی میتۆدەکانی (مێژوویی، شیکاری ناوەڕۆک)، گرنگی ئەم توێژینەوە لەوەدایە باس لە یەکێک لە ئاینە گەورە و زیندووەکانی جیهان دەکات، بەردەوام کاریگەريی قوڵی لەسەر چینیەکان هەیە، ئەوەی پێی گەیشتووین ئاینی کۆنفۆشیۆسی ڕووی لە كۆمەڵگەیە بەمەبەستی چاکسازی کۆمەڵایەتی و سیاسی و پەروەردەکرن و ئامۆژگاریی، کە سەرچاوەکەی ئاینی کۆنی چینیەکان و بیروڕاکانی کۆنفۆشیۆسە، ئاینی کۆنفۆشیۆسی گرنگی زیاتر بە كاروباری ئەم دنیا دەدات، لەڕووی ئەخلاقیشەوە ئاینی كۆنفۆشیۆسی هانی مرۆڤ دەدات پابەندی ئەخلاقی بەرز و باڵابێت كە لە كۆمەڵگەدا باوە، لەڕووی سیاسیشەوە پێی وایە سیاسەتمەدار دەبێت دڵسۆ و پاك بێت تاكۆ كاریگەری لەسەر هاووڵاتیان هەبێت و دووریان بخاتەوە لە گەندەڵی و سەرپێچی و پابەندیان بكات بە یاسا و ڕێساكانەوە.
پێشەکی:
ئاینی کۆنفۆشیوسی یەکێکە لە ئاینە گەورە و دیارەكانی جیهان، زۆربەی دانیشتوانی چین پەیڕەوی لێ دەکەن. ئەم ئاینە کاریگەری دیار و بەرچاوی لەسەر كۆمەڵگەی چین هەیە، هەمیشە بۆتە ئیلهامبەخش بۆیان و زۆربەی كاتەكان دەگەڕێنەوە بۆی، چینییەكان بەردەوام وزەی ئەرێنی لەم ئاینە وەردەگرن لە سەرجەم بوارەکانی بیروباوەڕ، پەروەردەكردن، ئامۆژگاری و ڕێنماییەكانی بۆ خستنەسەر ڕێگەی ڕاست و ئەنجامدانی كاری چاك و چاكسازیكردن لەلایەن فەرمانرەواكانەوە پابەندبوونييان بە ئەخلاقی چاك و دووركەوتنەوە لە گەندەڵی و خراپ. لەم سەردەمەدا بەهۆی ئەوپێشکەوتنەی لە جیهاندا هاتۆتە ئاراوە، مرۆڤایەتی پێی ناوەتەوە قۆناغێکەوە بەردەوام كۆمەڵگەكان لە پەیوەندیدان لەگەڵ یەكتری، یەکێک لەو گەلانەی کە بەبەردەوامی بەرکەوتنی هەیە لەگەڵماندا گەلانی چینن، لێرەوە زەرورەتی توێژینەوە لەپێناوبە دەسهێنانی زانیاری ڕاست و دروست لەسەر ئەم ئاینە دەبێتە پێویستیەكی سەردەم، لەبەرئەوە زۆر گرنگە کە زانیاریى قوڵ و وردمان هەبێت لەسەر ئاین و بیر وباوەڕی ئەو گەلە بەتایبەت ئاینی كۆنفۆشیۆسی كە ئاینی باوی ئەوانە. لێرەوە ئەم توێژینەوەیە هەوڵ دەدات گرنگترین ئەدەبیات و بیروباوەڕەكانی ئاینی كۆنفۆشیۆسی شیبكاتەوە لەگەڵ بنەما ئەخلاقی و سیاسییەكانی ئاینەكە گەنگەشەبكات، چونكە فێركارییەكانی كۆنفۆشیۆس و بەها باڵاكانی تەنها لەناو چیندا فەتیس نەبوو بەڵكو گەیشتە كۆریا و ژاپۆن و دەست و پەنجەیان لەگەڵ پێویستییە كۆمەڵایەتی و ئەخلاقی و سیاسییەكان نەرم كرد.
گرنگی توێژینەوەکە:
ئەم توێژینەوەیە لەچەند ڕویەكەوە گرنگی خۆی هەیە:
١-ئاینی كۆنفۆشیۆسی لەم سەردەمەدا كاریگەریەكی گەورەی لەسەر كۆمەڵگەی چین هەیە، ئەوەش وامان لێ دەكات زانیاری پێویست و دروستمان هەبێت سەبارەت بەئەو ئاینە، بەتایبەت دوای ئەوەی چین ڕۆڵی خۆی زیاتر كردووە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەت لە عێراق و هەرێمی كوردستان هەربۆیە گرنگە زیاتر لەبارەی بيروباوەڕ و فەلسەفەی حكومڕنی ئەو وڵاتەوە بزانن.
۲- لێكۆڵینەوە لە بیرو باوەڕە ئاینی كۆنفۆشیۆس بەتایبەت لەبواری ئەخلاق و بەهاباڵا مرۆیەكاندا و ناسینی بنەما ئەخلاقی و سیاسیەكان ئەم ئاینە گرنگی و كاریگەری گەورەی هەیە لە سەر پەروەردەكردنی تاك و كۆمەڵ و حكومڕانی لە ووڵاتی چیندا، دەكرێت بۆ كۆمەڵگەی كوردیش سودی گەورەی لێ وەربگیرێت.
3-لەگەڵ ئەوانەشدا كەمی ئەنجامدانی توێژینەوە بەزمانی كوردی لەسەر ئەم بابەتی توێژینەوەكە، لایەنێكی دیكەی گرنگی ئەم توێژینەوەیە نیشاندەدات و توێژینەوەكە دەتوانێت دەروازەیەكی باش بێت بۆ ئەو كەسانەی دەیانەوێت زانیاری لەبارەی كۆنفۆشیۆس و ئاینەكەیەوە بزانن.
ئامانجەکانی توێژینەوەکە:
ئامانجی سەرەكی توێژینەوەكە بریتییە لە دەستنیشانكردنی بیروباوەڕ و بنەما ئەخلاقی و سیاسییەكان لە ئاینی كۆنفۆشیۆسیدا، لەگەڵ باسكردنی ڕیشەی مێژوويی ئاینی كۆنفۆشیۆسی و خستنەڕووی ژیان و بەرهەمەكانی كۆنفۆشیۆس.
کێشەی توێژینەوەکە:
ئاینی كۆنفۆشیۆسی یەكێكە لە ئاینە كۆنەكانی سەر گۆی زەوی و تا ئێستاش ژمارەیەكی زۆر لە دانیشتوانی چین باوەڕیان بەم ئاینە هە یە كاریگەری قۆڵی لەسەر كۆمەڵگەی چین دروستكردووە، ئەم توێژینەوەیە دەیەوێت لە رِێگەی چەند پرسیارێكەوە ئەم ئاینە بناسێنێت بەوەی رِیشەی مێژوویەكەی بۆ كەی و كێ دەگەڕێتەوە؟ ئەدەبیات و بیروباوەڕەكان لای ئەم ئاینە چۆنە؟ ئەخلاق و بنەماكانی سیاسەت و پەیڕەوكردنی، لەلایەن فەرمانڕەواكانەوە دەبێت چۆن بێت؟
میتۆدی توێژینەوەکە:
ئەم توێژینەوەیە توێژینەوەیەكی چۆنایەتییە (النوعیە-Qualitativ) لەئەنجامی پێداچوونەوە و شیكردنەوەی ناوەڕۆكی ئەو زانیاریانەی، كە لەسەرچاوەكانەوە بە دەستهاتوون، پشتبەست بە بەكارهێنانی میتۆدەكانی (مێژووییHistorical،شیكاری ناوەڕۆك-Qualitative Content Analysis) هەوڵی گەیشتن بە ئامانجی توێژینەوەكەی داوە و بەپێی باس و تەوەروەكان سود لە میتۆدەكان وەرگیراوە.
پەیكەری توێژینەوەكە:
ئەم توێژینەوەیە جگە لە پێشەكی و ئەنجام، لە دوو باسی سەرەكی پێكدێت، هەرباسێكیش سێ تەوەر لەخۆدەگرێت، باسی یەكەم تایبەتە بە ڕیشەی ئاینی كۆنفۆشیۆسی و بەرهەمەكانی، لە تەوەری یەكەم پاشخانی مێژووی ئاینی كۆنفۆشیۆسی ڕووندەكەینەوە، تەوەری دووەم تایبەتكراوە بە ژیان و كەسایەتی كۆنفۆشیۆس، هەرچی تەوەری سێیەمیشە بەرهەمەكانی كۆنفۆشیۆس لەخۆ دەگرێت. باسی دووەمی توێژینەوەكە لە ژێر ناونیشانی بیروباوەڕەكان، بنەما ئەخلاقی و سیاسییەكان لە ئاینی كۆنفۆشیۆسیدایە، دابەشی سێ تەوەر كراوە، تەوەری یەكەم بریتییە لە بیروباوەڕەكان لە ئاینی كۆنفۆشیۆسیدا، تەوەری دووەم تایبەتە بە بنەما ئەخلاقییەكان لە ئاینی كۆنفۆشیۆسیدا، تەوەری سێیەمیش بنەما سیاسییەكان لە ئاینی كۆنفۆیۆسیدا باس كراوە. لە كۆتایدا ئەنجامی توێژینەوەكە خراوتەڕوو.
باسی یەكەم: ڕیشەی ئاینی كۆنفۆشیۆسی و بەرهەمەكانی كۆنفۆشیۆس
چین زۆرترین ئاینی تێدابووه، جیا له‌و ئاینانه‌ی له ناوخۆ دروستبوون له ده‌ره‌وه‌ش ئاینی تر هاتووه‌ته وڵاته‌كه، ئاینی كۆنفۆشیۆسيش یەكێكە لەو ئاینانە كە لە چیندا بڵاوبۆتەوە و زۆرترین لایەنگری هەبووە، لەم باسەدا هەوڵ دەدەین لەمیانەی سێ تەوەرەوە باس لە سەرهەڵدان ئاینی كۆنفۆشیۆسی و بیروباوەڕ و ئەدەبیاتی كۆنفۆشیۆش بكەین ئەوەیش لە ڕێگەی خوێندنەوە و شیكردنەوە بۆ مێژووی ئاینی كۆنفۆشیۆسی و نوسینەكانی كۆنفۆشیۆس و رێرەوی ژیانی، بۆ ئەو مەبەستە لە تەوەری یەكەمدا باس لە پاشخانی میژووی ئاینی كۆنفۆشیۆسی دەكەین، لە تەوەری دووەمدا ژیان و كەسایەتی كۆنفۆشیۆس دەخەینەڕوو، هەرچی تەوەری سێیەمە كتێب و بەرهەمەكانی كۆنفۆشیۆس دەناسێنین.
تەوەری یەكەم: پاشخانی مێژوویی ئاینی كۆنفۆشیۆسی
یەكەمین شانشینی ناسراوی چین شانشینی (شانگ) بووە، ئەم شانشینە(1570) ساڵ پێش زاین دەسەڵاتی هەبووە، بەشێك لە چینییەكان باوەڕیان وایە پێش شانشینی (شانگ) شانشینی تر هەبووە، بەڵام هیچ نیشانە و تۆمارێكیان جێنەهێشتووە،(بێرگن،2014، ل40) ئەوكات شانشینی(شانگ) لەسەر حكومەتێكی ئاینی پێكهاتووە لەسەر ئەو بنەمایە بەڕێوەدەبرا كە پێشنینان بپەرسترێت، یەكێك لە مەڕاسیمە ئاینییەكانیان پێشكەشكردنی خەڵات و قوربانی بوو بۆ مردووەكانيان، هەربۆیە ئەم مەراسیمە ئاینییە لەم شانشینە بڵاوبۆوە نەوە دوای نەوە تاكو سەردەمی كۆنفۆشیۆس، ئەویش بەهەمان شێوە مەراسیم و بۆنە ئاینییەكانی ڕابردووی خۆش دەویست و پێداگیری دەكرد لەسەر ئەوەی رێز لە نەریت و ڕێوڕەسمە كۆنەكان بگیرێت، (بێرگن،2014،ل53-54).كەواتە ئاینی كۆنفۆشیۆسی(儒學-Confucianism) ڕیشەكەی دەگەڕێتەوە بۆ بیروباوەڕی چینییە كۆنەكان، لەوسەردەمەدا ئاینی دانیشتوانی كۆنی چینییەكان بەشێوەیەكی گشتی جیاواز نەبوو لە ئاینی سروشت پەرستەكان(الجهنی،2000،ص755)، گرنگترین ڕەگەزەكانی ئەم ئاینە بریتیبوون لە:(ترسان لە سروشت، پەرستنی ڕۆحە نادیارەكان، بەگەورەدانانی هەروێنەیەكی ترسناك لەسەر زەوی، ترسان لە ئاسمان، پەرستنی ئاسمان و بەگەورەدانانی ئەوشتانەی كەتێیدا بەڕوونی و بەردەوامی لە ئاسمانەوە دەردە كەوێت، وەك: خۆر و باران، كە ئەم دووانە بە یەكێك لە ڕەگەزەكانی تەبایی و پەیوەندی نێوان ژیانی سەر زەوی و ئەو هێزە شاراوەیەی كە لە ئاسماندا هەیە دادەنرێت. جیا لەوە چینییە كۆنەكان(با، هەور، چیا و مار-یان دەپەرست)كە ئەمانە بەشێكبوون لە سروشت و دەبینران. (ديورانت، ص256) . هەربۆیە چینییە كۆنەكان هیچ كارێكیان نەدەكرد مەگەر پێشتر نزا و نوێژ و پاڕانەوە و داوای هاوكاری و پشتگیری خواكانیان نەكردبێت.(مظهر،1995، ص187-189).
لەكۆندا بیروباوەڕی گشتی لای چینییەكان پەرستنی رۆحە نادیارەكان و هێزە پەنهانەكان بوو، رۆحە پەرستراوەكان دوو جۆرن، یەكەم: رۆحى باوباپیرانیان كە لای چینییەكان پێی دەوترا(كوا)، دووەم: رۆحی هێزە سروشتییەكان كە بە خۆر و مانگ و ئەستێرە و هەسارەكان ناسرابوو، كە لای چینییەكان پێی دەوترا(شین)، ئەم ڕۆحانە بەهەردوو جۆرەكەیەوە بەپێی شوێنەكەیان دابەش دەبوون بۆ (ڕۆحە ئاسمانییەكان) كە هەموو هەسارە و ئەستێرەكان دەگرێتەوە، هەروەها(ڕۆحە زەمینییەكان) وەك ڕووبار، دەریا، كانی، دارستان، چیا و رۆحی باوباپیرانیان دەگرێتەوە، چینییەكان تائێستاش باوەڕیانوایە، چەندین ڕۆح هەن هەریەكەیان ئەركێكی پێ سپێردراوە، وەك بارانبارین و وشكەساڵی و سەوزبوون...هیتد. چەندین ڕۆحى ترن هەن تایبەتن بە پاراستنی ماڵ و ئەندامانی خێزان، لای چینییەكان هەردوو جۆرە ڕۆحەكە (كوا و شین) هەموو بوونەوەر بەڕێوەدەبەن ئەوان بڕیار لەبارۆدوخەكان دەدەن، لەبەرئەوەی چینییەكان بەردەوام لەبیری رازیكردنی ئەو ڕۆحانەدا بوون بەتایبەت ڕۆحی باوباپیرانیان، كە باوەریان پێی هەبوو و پەرستشیان بۆ كردوون وەك ڕۆح لێیان ڕوانیوون.(غلاب، 1938،ص217)
بیروباوەڕی چینییەكان لە كۆندا بەوە لە بیروباوەڕی گەلانی تر جیادەكرێتەوە، كە زۆر ڕۆچوون لە بەپیرۆزدانانی باوباپیرانیان، ئەوان پەرستنی ڕۆحی باوباپیرانیان خستە پێش پەرستنی ڕۆحە ئاسمانييەكان، بەردەوام پارێزگاریان لەو پەرستنە كردووە ئەمەش هۆكاری سەرەكییە چینییەكان زۆر ڕێز لە باوباپیرانیان دەگرن. یەكێكی تر لە جیاوازییەكانی بیروباوەڕی چینییەكان لە بیروباوەڕی گەلانی تر رۆچوونە لە بە پیرۆزدانانی زەوی و پەرستنی كە پێی دەڵێن: (ئەو هێزە چاكەیەی تۆوەكان وەردەگرێت و بەچەند هێندە دەیگەڕێنێتەوە) واتە تۆو لە زەویدا دەچێنرێت و زەویش بەروبوومی زۆر دەبەخشێتەوە.(غلاب، 1938، ص217). ئەوەشی دەبێت تیشكی بخرێتەسەر لەبارەی پاشخانی مێژووی ئاینی كۆنفۆشیۆسی ئەوەیە كە لەو سەردەمەشدا جیاوازی نەبوو لە نێوان پاشا و پیاوی ئایندا، پاشاكان، لەهەمان كاتدا پیاوی ئاینی و پیاوی سیاسیش بوون ئەوان دەسەڵاتداربوون و بڕیار و رێنمایی و ئامۆژگاری و رۆحە پەرستراوەكان لەلایەن ئەوانەوە بڵاودەكرایەوە بۆ كۆمەڵگەی چین ئەوانیش پەیڕەویان لێ دەكر و گوێڕایەڵی دەبوون.(مظهر ،1995،ص187-189).
لێرەوە دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی، كۆمەڵگەی چین لە كۆندا زیاتر سروشت پەرست بوون، جیا لەپەرستنی ڕۆحی باوباپیرانیان كە لایان زۆر گرنگ بوو، ڕۆحە ئاسمانییەكانیان دەپەرست وەك خۆر و مانگ و ئەستێرەكان.. ،لەگەڵ پەرستنی ڕۆحە زەمینییەكان وەك ڕووبا و دەریا و چیاكان و زەوی.....،بەخوا لەو ڕۆحانەیان دەڕوانی، چینییە كۆنەكان نزا و نوێژ و پاڕانەوەیان بۆ ڕۆحەكان دەكردن و داوای هاوكاریان بۆ كارەكانیان لێ دەكرن.
تەوەری دووەم: ژیان و كەسایەتی کۆنفۆشیۆس
چین به وڵاتی سه‌یر و سه‌مه‌ره‌كان و دنیایه‌كی جیاواز له كۆمه‌ڵگاكانی تری مرۆڤایه‌تی هه‌ژمار ده‌كرێ، زۆر كه‌سایه‌تی گه‌وره و مێژوويى له چین هاتوونه‌ته دنیا و ئێستا ناوبانگێكی جیهانی و پێگه و شوێنیان له‌سه‌ر هزر و ڕه‌وشتی مرۆڤایه‌تی به گشتی داناوه، یه‌كێك له‌وانه(كۆنفۆشیۆس)ه، كه یەكێك بووە لەو كەسایەتییانەی بەقوڵی کاریگەریی لە سەر مێژووی مرۆڤایەتی هەبووە، بەهۆی بەهێزی کەسایەتی و عەقڵ و دەستکەوتەکانیەوە، وەك فەیلەسوفێك، سیاسیيەك و دانایەك و مامۆستایەکی ئەخلاق وێنا دكراوە، کە دامەزرێنەری قوتابخانەیەکی ئاینیيە و باڵا دەستبووە بەسەر گەلی چیندا بۆ ماوەی زیاتر لە(25) سەدە، لە سەدەی (5)پێش زایینەوە تاكو سەرەتای سەدەی (20). (الشنواني،1999،ص17). ناوی کۆنفۆشیوس لە دوو ووشە پێکهاتووە (كونگ-kong) ناوی هۆزەکەیەتی،(فوتزی-futze) واتە سەرۆك یان فەیلەسوف یان مامۆستاى هۆزی (كونگ-kong)، كۆنفۆشیۆسیلە ساڵی (٥٥١ پ.ز) لە شاری (تشيوفو) له میرنشینی (لو) هاتۆتە دونیاوە كە دەكەوێتە هەرێمی (شاندۆنگ) لە خۆرهەڵاتی چین، تیایدا ژمارەیەكی زۆر پەرستگای كۆنفۆشیۆسی لێیە، ته‌مه‌نی (35)ساڵی بووه ئەوكات باوكی ئه‌فسه‌ری سوپای چین بووه كۆچی دوایی كردووه و وه‌ك منداڵێكی هه‌ژار گه‌وره بووه، به‌ڵام به بچووكی فێری خوێندن و نووسین و زانسته جۆراوجۆره‌كان كراوه. كۆنفۆشیۆس لە تەمەنی منداڵیدا خزمەتی یەکێك لە گەورەكانی ناوچەكەی دەکرد ئەویش كردبووی بە شوانی مەڕەکانی، زۆر بەجوانی بەکارەکەی خۆی هەڵدەستا، ئەوەش بووە هۆکاری زۆربوونی بەرهەمی شیر و زیادبوونی سەر مەڕەكانی، بەوهۆیەوە پلەکەی بەرزکرایەوە بۆ پۆستی سەرپەرشتیکردنی باخچە گشتیەکان لە شارەكەیدا. ( كۆمەڵێك نووسەر، 2017،ل13-20)
کۆنفۆشیوس لە تەمەنی (19) ساڵیدا هاوسەرگیریکرد و خاوەنی كوڕ و كچێك بوو، وه‌ك كرێكاری خانوو و كۆشك دروستكردن بۆ دابینكردنی بژێوی ژیانی خێزانه‌كه‌ی كاری كردووه و دواتریش وه‌ك كاهین و نووسه‌ر و ژمێریار كردووه، پاشان ناچار بوو زێدی خۆی جێبهێڵێت بەرەو ناوچەكانی ترى دەورووبەری شارەكەی، لەبەرئەوە هەستی بەوە دەکرد بەهرەکانی زۆر لەسەرو ئەو کارانەوەیە کە پێی سپێردراوە، پاش ئەوەی گەڕان و گەشتكردن ماندووی کرد هەستیکرد بەرهەمی نيیە، هەربۆیە گەڕایەوە بۆ زێدی خۆی، لەتەمەنی (22)لە ماڵەكەی خۆیدا قوتابخانەیەکی دروستکرد تێیدا وانەی بنەماکانی فەلسەفەی ئەخلاق، سیاسەت، مێژوو، ڕەفتارە كۆمەڵایەتییەكان و شیعری دەوتەوە، لەبەرامبەردا بڕە پارەیەکی لە خوێندکارەکانی وەردەگرت هەریەکە بەپێی توانای خۆی. کۆنفۆشیوس ڕێنمای و فێرکاریيە ئاینە كۆنەكانی پێش خۆی زیندووکردەوە و هاوسۆزی رابردوو بوو، بنەماکانی ئەو ئاینانەی نووسیيەوە، بە بێ ئەوەی لێكۆڵینەوەیان لەبارەوە بكات و دواتر گفتوگۆیان بكات، ئەو هەموو هەوڵێکی بۆ چەسپاندنی بنەمای ڕەوشتی ڕاست و جوان لەهەمان كاتدا بانگەشەی بۆ دەكردن. بەڵام لە بانگەشەكانیدا هیچ كات بانگەشەی پێغەمبەرایەتی نەدەکرد، بەڵکو وەك دانا و فەیلەسوف و مامۆستایەکی ئەخلاق خۆی ناوزەد دەكرد و بانگەوازی خەڵکی دەکرد بۆ ڕێبازێکی ئەخلاقی. (سعفان،1999،ص267-268).
کۆنفۆشیۆس توانی ژمارەیەك خوێندکار لە دەوری خۆی کۆبکاتەوە، بۆ ئەو مەبەستەش زۆرێك لە خوێندكارەكانی یاوەری بوون لە گەشتەكانیدا بۆ ناوخۆ و دەرەوە، كە ژمارەكەیان بە (3) هەزار مەزەندە كراوە. کۆنفۆشیۆس خوێندكارەكانی فێری: پەرستش، ڕێوڕەسمی ئاینی، مۆسیقا، تیرهاوێژی، لێخوڕینی گالیسکە، نووسین و بیرکاری دەکردن، لەلایەكی ترەوە فێری:خۆنەویستی، خاکيبوون، کۆڵنەدان و بەردەوامبونى دەکردن، ئەو هەمیشە ئامادەبوو هەرکەسێك فێربکات یان لێوەی فێربێت ئەو بە شوێنکەوتووانی دەوت: "ئایا فێربوون و دووبارەکردنەوەی ئەوەی فێربوویت لە کاتە گونجاوەکاندا خۆش نییە؟”.(هوخام ،1999،ص34). کۆنفۆشیوس هیچ گومانی نەبوو دوو جۆر لە خەڵکی سوودمەند دەبن لە فێرکاریيەکانی، ئەوانیش (داناترین و گەمژەترین)مرۆڤەکانن، هەروەها گومانی نەبوو لەوەی هیچ کەسێك ناتوانێت لە فەلسەفەی مرۆڤایەتی بە دڵسۆزيی و ئەمانەتەوە بكۆڵێتەوە، ئەگەر ئەو لێكۆڵینەوەیە گۆڕانکاری و چاکسازی نەکات لە ڕەوشت و ئەقڵدا، دەیووت: "زۆر گرانە کەسێك بدۆزیتەوە سێ ساڵ لێكۆڵینەوەی کردبێت و نەبووبێت بە مرۆڤێکی چاك". (الشنواني،1999،ص19).
لە تەمەنی(50)ساڵی کۆنفۆشیۆس بووەتە دادوەر و دواتر بووەتە بەرپرسی فەرمانگەی یاسایی ویلایەتی( لو)، دوای پێنج ساڵ لەوكارە دووردەخرێتەوە جارێكی تر بۆ وانەوتنەوە بە قوتابییەكانی گەڕاوەتەوە، (13) ساڵی تر لەسەر ئەم كارەی بەردەوام بوو، دواتر لە تەمەنی (67) ساڵی خانەنشینكرا و (5) ساڵ دوای ئەوە لە (479)ی پێش زاین لە ناوچەی(كوو فوو)ی چین كۆچی دوای كرد و دوا ساڵەكانی ژیانی دوور لە شادی و بەختەوەری ژیاوە، چونكە تاكە كوڕەكەی كۆچی دوایی كرد و باشترین قوتابی و شوێنكەوتوویشی بە ناوی (ین هۆی) گیانی لە دەستدا. دوای مردنی له گۆڕستانی(كوو فوو) له ناوچه‌ی(شاندۆنگ) ته‌رمه‌كه‌ی به‌خاكسپێردرا و سه‌ده له دوای سه‌ده مه‌نزڵگای گۆڕه‌كه‌ی فره‌وانتر كراوه، به‌هۆی سه‌ردانی زۆری خه‌ڵك و له سه‌رده‌می حوكمی خانه‌واده‌ی (هان)له چین، كۆنفۆشیۆسی وه‌ك وانه‌یه‌ك و ئاینێك به فه‌رمی ناسێنرا. دواتر (منسیۆوس و شونزی) دوو له قوتابی و شوێنكه‌وتووه نزیكه‌كانی بوون، كه ڕۆڵی باڵایان هه‌بووه، له بڵاوكردنه‌وه‌ی بیر و باوه‌ڕه‌كانی و جێگیركردنی بیری كۆنفۆشیۆس وه‌ك ئاین و ڕێبازێك بۆ ژیان ژماره‌ی قوتابی و شوێنكه‌وتووانی به (3) هه‌زار كه‌س هه‌ژمار ده‌كرێ و (72) قوتابیش یاوه‌ری هه‌میشه‌یی بوون، كه كۆنفۆشیۆس به پیاوانی خاوه‌ن به‌هره و عه‌قل مه‌زن ناوی بردوون، دواتر قوتابییه‌كانی كۆنفۆشیۆس دامه‌زراوه و پێگه گرنگه‌كانی ده‌وڵه‌تی چینیان وه‌رگرت به‌هۆی زیره‌كی و ئه‌و زانسته‌ی مامۆستاكه‌یان پێیانی به‌خشیبوو، ئه‌مه‌یش ڕۆلی گه‌وره‌ی هه‌بوو، كه دوای مردنی كۆنفۆشیۆسی وه‌ك ئاینێك به فه‌رمی له كۆتایی سه‌ده‌ی دووه‌می پێش زاینی ده‌ربكه‌وێت.(عەبدوڵا، 2010، ل34-38)
دەتوانین بڵێین كۆنفۆشیۆس لە منداڵییەوە خاوەن بەهرە بووە، هەمان بیروباوەڕی باوباپیرانی هەبووە، واتە كەسێكی نەریتخواز بوو، ئاینە كۆنەكانی پێش خۆی زیندووکردەوە بەبێ ئەوەی بچێتە بنجوبناوانیان و لێیان بكۆڵێتەوە، فەیلەسوف و مامۆستای ئەخلاق بووە، هەوڵی گۆڕانكاری داوە لە كۆمەڵگەدا بە ئاڕاستەى چاكسازی كۆمەڵایەتی و سیاسی، ژیانی خۆی تەرخانكردووە بۆفێركردنی خەڵكی لە شارەكەی خۆی و دەرەوە واتە هەولێداوە بیروباوەڕ و ئامۆژگارییەكانی بە هەموو چیندا بڵاوبێتەوە تاكو زۆرترین كەس لێی سودمەندبێت، بڕوای وابوو لە ڕێگەی فێركاریەكانیيەوە دەتوانرێت كۆمەڵگایەكی تەندروست و چاك دروستبكرێت.
تەوەری سێیەم: بەرهەمەکانی کۆنفۆشیۆس
گەورەترین هەوڵی كۆنفۆشیۆس خۆی دەبینێتەوە لە گواستنەوەی كلتووری و میراتی چینی بە زمانێكی سادە و ساكار، هەتاكو زۆرترین خەڵكی چین لێی سودمەندبن و هەوڵی گەڕاندنەوەی شكۆی باپیرانیان بدەن. هەوڵەكانی كۆنفۆشیۆس نوسینی (5) كتێبە، تێیدا باسی مێژووی كۆنی چین و بنەما ئاینییەكانی خێزان و هۆزە چینییەكان كە چۆن ژیاون و بیروباوەڕ و كلتووریان و نەریت چۆن بووە دەكات، لەگەڵ ئەوەدا لێكۆڵینەوە لە هونەرەكانی شەش زانستە باوەكانی سەردەمەكەی خۆی دەكات ئەوانەیش:(پەرستنەكان، میوزیك، تیرهاوێژی، لێخوڕینی گالیسكە، خوێندنەوە، ماتماتیك و ژمێریاری) ئەم كتێبانە بوونە هۆكاری دروستبوونی قوتابخانەیەكی گەورە بەناوی قوتابخانەی كۆنفۆشیۆسی كە لە ئێستادا لە چەندین وڵات لقی هەیە.(سعفان،1999،ص269). هەربۆیە لێرەدا بە كورتی باسی كتێبەكانی كۆنفۆشیۆس دەكەین:-
یەكەم: كتێبی سرووتەكان: ئەم كتێبەى كۆنفۆشیۆس (305) هۆنراوە و شیعر و مۆسیقا و گۆرانی لەخۆ دەگرێت، مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆسەردەمی پاشایەتی (تشو يوان)كە لە ساڵی (1368-1398) پێش زاین فەرمانرەوایی كردووە، كۆنفۆشیۆس لەم هۆنراوانەدا چەند بابەتێكی دۆزیوەتەوە بۆ هۆشیار كردنەوەی عەقل و برەوپێدانی، مرۆڤ وا لێدەكات ببێتە کەسێکی كۆمەڵایەتی و هانی چاكەی بدات. كتێبەكە بۆ ژیانێكی باشتری چینییە كۆنەكان نوسراوە لەرێگەی عەفڵ و چاكەكە كردنەوە دێتە دی( كاير،1970،ص93-96). كۆنفۆشیۆس باوەڕی وابوو كە گۆرانی دەتوانێت حیكمەتێت بدات بە مرۆڤ بۆئەوەی ڕاست و دروست بژین و بەجوانی بیربكەنەوە، هەروەها لەبەركردنی گۆرانییەكان دەتوانێت لێهاتوویی و رەخنەگرتنەكانتان بەهێز بكات( بێرگن،2014، ل30).
كۆنفۆشیۆس باوەڕی وابوو كە گۆرانی دەتوانێت حیكمەتێک بدات بە مرۆڤ بۆئەوەی ڕاست و دروست بژین و بەجوانی بیربكەنەوە، هەروەها لەبەركردنی گۆرانییەكان دەتوانێت لێهاتوویی و رەخنەگرتنەكانتان بەهێز بكات
دووەم:كتێبی گۆڕانكارییەكان: مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ بەرەبەیانی شارستانییەتی چین، چینییەكان چەندینجار بانگەشەی ئەوەیان كردووە، ئەم كتێبەی كۆنفۆشیۆس هەموو زانستەكانی مرۆڤایەتی لەخۆ دەگرێت، تەنانەت زانستە هاوچەرخەكانیش، ئەگەر كەسێك بتوانێت هەڵهێنجان و دەرخستنی بۆ بكات، ئەم كتێبە هۆكاری پێشكەوتنەكان لە چینی كۆندا ڕوون دەكاتەوە، كۆنفۆشیۆس لەم كتێبەدا توانی زانستی ئەستێرە ناسی بگۆڕێ بۆ لێكۆڵینەوەیەكی زانستی لەمەڕ ڕەفتارەكانی مرۆڤ، كە چۆن مرۆڤ دەكەوێتە ژێر كاریگەری دۆخی سروشتی و كۆمەڵایەتییەوە، بەهۆیەوە دەتوانرێت پێشبینی ڕەفتاری مرڤەكان و داهاتووی بكرێت. (سعفان،1999،ص269).
سێیەم: كتێبی مێژوو: ئەم كتێبەى كۆنفۆشیۆس بەڵگە و دۆكیۆمێنتە مێژووییەكانی تایبەت بە چین لە خۆدەگرێت، لە سەدەكانی (2000-700) ی پێش زاین، بەتایبەتی فەرمان و بڕیارە شاهانەكان تێدا دۆكیومێنت كراوە، كەباسی مێژووی فەرمانڕەوایی چین دەگێڕێتەوە كە چۆن حكومڕانی وڵاتەكەیان كردووە و كاروبارەكانی وڵاتیان بەڕێوەبردووە لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوەدا، چۆن بڕیاری شەڕ و ئاشتی دراوە، ململانێ ناوخۆییەكان چۆن بوون كێ سەركەوتوو بووە كێ شكستیهێناوە لە بنەماڵە شاهانەكانی چین. (السحمرانى،1999، ص60).
چوارەم: كتێبی ساڵنامەی بەهار و پایز: ئەم كتێبەی كۆنفۆشیۆس بە دوور و درێژی باسی مێژووی چین دەكات لە نێوان ساڵەكانی (722-464) پێش زاین، كە تیایدا گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابورییەكانی چین دەگێڕێتەوە كە چۆن گەشەیان كردووە وپەیوەندییەكانیان چۆن بەرەوپێش چووە. ساڵنامەی بەهار و پایز تۆمارێكی نووسراوی كورتە، نووسینەكان ڕووداوەكانی وەك دەستبەسەرداگرتن، هاوسەرگیری، مردن، پرسەی فەرمانڕەواكان، شەڕەكان، تۆماری قوربانیدان، كارەساتی سروشتی و دیاردە ئاسمانییەكان لەخۆ دەگرێت(مراد، 2014،ص180).
پێنجەم: كتێبی نەریتەكان: لەم كتێبەدا كۆنفۆشیۆس باسی سیستەمی سیاسی و فەرمانڕەوایی بنەماڵەی (تشۆ) دەكات، كە لە ساڵی (1030-223) پێش زاین لەسەر دەسەڵات بوون، ناوەڕاست و باشوی چینیان بەدەستەوە بوو، ئەم بنەماڵەیە ڕۆڵێكی گرنگیان بینیوە لە مێژووی چیندا و چەندین بنەماڵەی تریان لەناوبردووە لەوانە بنەماڵەی(شانگ) كە ئەو شانشینە خەریكی كەیف و سەفاو ڕابواردن بوون لەگەڵ ژێردەستەكانی خۆیان خەریكی بەدڕەفتاری بوون، هەروەها باسى ژمارەیەكی زۆر لە پرۆسەی سیاسی گرنگ دەكات لەو سەردەمەدا،(حميد،1999،ص235).
کۆنفۆشیۆس باوەڕی وابوو لە كتێبەكانیدا تەنها هەستاوە بە نووسینەوەی هەندێك توراسی فیکری کۆنى چین، بەپێویستی دەزانی چینیيەکان دەستبگرن بەو توراسەوە، ئەو توراسەی بەکاردەهێنا بۆ ڕۆشنبیکردنی خوێندکارەکانی، ئەو توراسە ئەو پێنج کتێبە لەخۆ دەگرێت كە لەسەرەوە باسكران، هۆکاری سەرەکیش بۆ ئەو ڕاستیەی، کە کۆنفۆشیوس گێڕەرەوە بوو نەك دامەزرێنەر، لەبەرئەوەی کۆنفۆشیۆس پێی وابوو هەموو ئەوەی لە كتێبەكانیدا نوسیویەتی بریتیيە لە کۆکردنەوەی ئەوەی دەستی کەوتووە لە گەشتەکانیدا لەناوچە جیاوازەکانی چیندا، لە نووسین و ئاسارە فیکریەکانی بیرمەندە چینیە کۆنەکان. (عبدالحي، 1999، ص179).
پشت بەست بەو زانیاریانەی لەسەرەوە خرایەڕوو دەتوانین بڵێن، ئاینی كۆنفۆشیۆسی یه‌كێكه له كۆنترین بیروباوه‌ڕ و ئاینه كۆنه‌كانی سه‌ر گۆی زه‌وی، بەپێی ئەم ئاینە، لە كۆندا چینییەكان باوەڕيان بە چەندین ڕۆح هەبووە لە سروشتدا و پەرستوويانە و لێی ترساون، پێیان وابووە هەریەك لەو ڕۆحانە ئەركێكی پێسپێردراوە، وەك ڕۆحە ئاسمانییەكان و ڕۆحە زەمینییەكان، هەروەها لای ئەوان ڕۆحی باوباپیرانیان پیرۆز بووە، ئەوان وەك خوا سەیری ڕۆحەكانیان كردووە و داوای نزاو پاڕانەوەیان لێ كردوون. هەروەها كۆنفۆشیۆس بەناوبانگترین فەیلەسوفی چینە، سەرکەوتوو بوو لە برەودانى بیروباوەڕێك کە هەموو نەریتە چینییەکان و ڕەفتاری کۆمەڵایەتی و ئەخلاقی لەخۆ بگرێت. ئەو هەوڵی فێركردنی خەڵكی داوە و ئامۆژگاری كردوون كه‌سانی چاكه‌كار و باش بن، شوێنكه‌وتووی زۆری بۆخۆی دروست كردووە، به گوێزه‌ره‌وه‌ی بیری باش بۆ خه‌ڵك خۆی ناوزه‌د كردووه. كۆنفۆشیۆس لە دوای خۆی چەند كتێب و نووسینێكی بایەخداری جێهێشتووە كە بوارەكانی كۆمەڵایەتی، سیاسی، فەلسەفی، مێژوویی و گەردووناسی لەخۆدەگرێت، لە كتێبەكانیدا باس لە سرووتی ڕۆحی دەكات بۆ ئەوەی دەروونی مرۆڤ جێگیر بێت، هەروەها باس لە زانستی ئەستێرە ناسی دەكات لە پەیوەندیدار بە ڕەفتارەكانی مرۆڤەوە، كتێبێكى باس لە بەڵگە مێژووییەكانی تایبەت بە ئیمپراتۆریەتەكانی چین دەكات، هەروەها ڕووداوەكانی سەردەمی ژیانی خۆی و گۆڕانكارییەكان لە كتێبێكیدا دەگێرێتەوە.
باسی دووەم: بیروباوەڕەكان، بنەما ئەخلاقی و سیاسییەكان لە ئاینی كۆنفۆشیۆسیدا
ئاینی كۆنفۆشیۆسی یه‌كێكه له كۆنترین بیروباوه‌ڕ و ئاینه كۆنه‌كانی سه‌ر گۆی زه‌وی
ئاینی کۆنفۆشیۆسی درێژەپێدەر و میراتگری بیکردنەوە و بیر وباوەڕ و تێڕوانینی دانیشتوانی کۆنی چینیەکانە بۆ ئەخلاق و سیاسەت لە كۆمەڵگەدا، دواتر کۆنفۆشیۆس گەشەیدا بەو میراتەدا و بانگەشەی خەڵکی دەکرد بۆ پەیوەستبوون بەو بیروباوەڕ و بنەما ئەخلاقی وسیاسیانەوە، بۆ لێكۆڵینەوەی لە تێڕوانینی كۆنفۆشیۆس بۆ بیروباوەڕی چینییەكان و ڕێنماییەكانی ئەو بۆ ئەخلاقی كۆمەڵگەی ئەو سەردەمە، ئامۆژگارییەكانی بۆ شێوازی پیادەكردنی فەرمانڕەوایی، لەم باسەدا بەسێ تەوەر ئاماژەی پێدەدەین، لەتەوەری یەكەمدا باس لە بیروباوەڕەكان دەكەین لە ئاینی كۆنفۆشیۆسیدا، لە تەوەری دووەم بنەما ئەخلاقییەكانی ئاینەكە دەخەینە بەر باس و لێكوڵینەوە، هەرچی تەوەری سێیەمە، بنەما سیاسییەكان لە ئاینی كۆنفۆشیۆسی باس دەكەین.
تەوەری یەكەم: بیروباوەڕەكان لە ئاینی كۆنفۆشیۆسیدا
ئاینی کۆنفۆشیۆسی دامەزاوە لەسەر چەندین بیروباوەڕی جیاواز، کە دەتوانین لەم چەند دێڕەی خوارەوەدا باسی گرنگترینیان بکەین:-
یەكەم: خودا و فریشتەكان: كۆنفۆشیۆسییەكان باوەڕیان بە خودای گەورە یان خودای ئاسمان هەیە، پەرستن و پێشكەشكردنی قوربانی بۆ دەكەن، کە تایبەتە بە پاشا، شازادە و دەسەڵاتدارەكان، ئەوان باوەڕیان بە بوونی خودای زەوی هەیە ،كە خەڵكی ئاسایی چین دەیپەرستن، هەروەها خۆر، مانگ، هەسارە، هەور و شاخەكان بۆ هەریەك لەمانە خودایەكیان هەیە، كە پەرستن بۆ گشتە و پێشكەشكردنی قوربانی بۆی تایبەتە بە دەسەڵاتدارەكانەوە. هەرچی فریشتەكانە كۆنفۆشیۆسییەكان بە پیرۆزيان دادەنێن و قوربانیان پێشكەش دەكەن.(الجهني، 2000،ص752)
سێیەم: رۆحی باوباپیران: كۆنفۆشیۆسییەكان ڕۆحی باپیرانیان دەپەرستن و بە پیرۆزی دادەنێن، باوەڕیان بە مانەوە و نەمری ڕۆحەكانیان هەیە، لەبەرئەوە قوربانیان پێشكەش دەكەن، كە بریتییە لە چەند خوانێكی لەگەڵ میوزیكدا ئەوەش بەپێی بیروباوەڕی كۆنفۆشیۆسییەكان دەبێتە دڵخۆشكردنی مردووەكانیان، هەرئەوەشە وایكردووە لەهەموو ماڵێكدا پەرستگایەكی بچوك هەبێت بۆ ڕۆحی مردوان و خوداكانی ماڵەوە. (السحمراني ،2000 ، ص179-181).
چوارەم: بەهەشت و دۆزەخ: كۆنفۆشیۆسییەكان باوەڕیان بە بەهەشت و دۆزەخ نییە زیاتر خەریكی چاككردنی ژیانی ئەم جیهانەن، ئەوان لە چارەنووسی ڕۆحی مردووەكانیان ناكۆڵنەوە لە دوای دەرچوونی ڕۆحەكان لە ناو لاشەكاندا. كۆنفۆشیۆس دەڵێت:"ئێمە تائێستا لێكۆڵینەوەمان لە ژیان نەكردووە، چۆن دەتوانین لێكۆڵینەوە لە مردن بكەین”. (سبهاني ،2011، ص390-397).
پێنجەم: پاداشت و سزا و قەزاو و قەدەر: بەپێی ئاینی كۆنفۆشیۆسی پاداشت و سزا تەنها لەم جیهانەدا هەیە، پاداشتی چاكە بە چاكە، خراپە بەخراپە دەدرێتەوە، هۆكاری ئەمەش باوەڕنەبوونیانە بە زیندووبوونەوە واتە جیهانێكی تر بۆ مرۆڤەكان نییە تاكو زیندووببنەوە (سعيد،2011،ص117-120). هەرچی قەزا و قەدەرە كۆنفۆشیۆسەكان بڕوایان وایە قەزاو قەدەر بوونی هەیە، واتە ئەگەر تاوان زۆر بوو ئەوكات ئاسمان سزای خەڵك دەدات لە ڕێگە لافاو و بووركان و بوومەلەرزە و هاوشێوەكانییەوە. (الجهني، 2000،ص752).
حەوتەم: فەرمانڕەوا كوڕی ئاسمانە: كۆنفۆشیۆسەكان پێیان وایە، گەر فەرمانڕەوا لە دادپەروەری لایدا و ستەمی لە هاووڵاتیان كرد ئەوكات ئاسمان كەسێك لە گەلەكەی زاڵ دەكات بەسەریدا و لە دەسەڵات لای دەبات و كەسێكی دادپەروەر دەبێتە شوێنگرەوەی.(الدملوجي ،2011،ص283-285). كەواتە دەتوانین بڵێن، لە ئاینی كۆنفۆشیۆسیدا خواد و فرشتەكان بوونیان هەیە، لە هەموو ماڵێكدا پەرستگایەك هەیە بۆ رۆحی مردووەكانیان و خواداكان، جیا لەوە لەم ئاینەدا بەهەشت و دۆزەخ نییە و پاداشت و سزا تەنها لەم دنیایەدا بوونی هەیە، لای كۆنفۆشیۆسییەكان قەزاو قەدەربوونی هەیە ئەگەر خراپەكاری زۆر بوو لەلایەن ئاسمانەوە سزا دادەبەزێت، فەرمانرەواش ئەگەر خراپ بوو خواوەندی ئاسمان لای دەبات.
تەوەری دووەم: بنەما ئەخلاقییەكان لە ئاینی كۆنفۆشیۆسیدا
ئاینی كۆنفۆسیۆسی كۆمەڵێك بەهای داناوە، كە ڕێسای ئەخلاقی لەسەر ڕاوەستاوە، ئەوانیش بریتین لە، بەهای چاكەكردن: ئەوەش لە هەستكردن بەرامبەر ڕەوشی ئەوانی دیكە دەردەكەوێت. بە های واجب: لە هەستكردن بە شەرمەزاری دەردەكەوێت كاتێك مرۆڤ كارێكی خراپ دەكات. بەهای ڕەفتاری جوان: ڕەنگدەداتەوە لە هەستكردن بە ڕێزگرتن بەرامبەر ئەوانی دیكە. بەهای دانایی: لە هەستكردن بە ڕاست و هەڵەى خۆت و ئەوانی دیكە دەردەكەوێت. بەهای دڵسۆزی و متمانە: لە هەستكردن لە مامەڵە لەگەڵ بەرامبەر دەردەكەوێت، ئەم بەهایانە بەشێكن لە ڕێسایئەخلاقییەكانی ئاینی كۆنفۆشیۆسی.(حسن، 2002،ص122). کۆنفۆشیۆس لەسەر بنەمای تێگەیشتنەكانی خۆی، بەپێویستی دەزانی مرۆڤ ئەم بنەما ئەخلاقیيانەی خوارەوەی تیدا کۆببێتەوە ئەوانیش بیترین لە مانەی خوارەوە:-
یەكەم:بنەمای لی (Li): کۆنفۆشیۆس بەرگی پیرۆزی کردبووەبەر باڵای ئەو نەریت و تەقالیدانەی کە چینیەکان هەیانبوو، بە بنەمای یاسای دانابوو لە هەموو بوارەكاندا لەناو خێزاند، لە کۆمەڵگەدا، لە ڕێزگرتنی مرۆڤ لە خودی خۆی، بۆیە دەبینین ئەو نەریت و تەقالیدانەی ناونابوو (لی)، مرۆڤی باڵا لای کۆنفۆشیۆس پابەندە بە هەموو ئەو عادات و تەقالیدانەوە، کە بەردەوامی و دادپەروەری تێدا دۆزیەوە. كۆنفۆشیۆس پەسنی كۆمەڵێك ئاكار و سرووت و نەریت و زمان ڕەوانی و سەنگینی دەكات، لە روانینی بۆ ژیان كەسێكی نەریتخواز بوو، ئەو پێی وایە سەردەمی زێڕینی مرۆڤایەتی بەسەر چووە، واتە لە ڕابردوودا بووە، بۆیە ئەو هاوسۆزی ڕابردوو بوو، داوای لە خەڵك دەكرد لە ژیانی ڕابردوودا بژین، دەسەڵاتدارانی سەردەمی ئەو لە سەر هەمان بیرۆكە و رێڕەو نەبوون، هەر بۆیە ڕووبەڕووی بەرهەڵستیی ئەوان بووەوە، بەرهەڵستی كردنی بۆچوونەكانی كۆنفۆشیۆس سەدان ساڵ دوای مردنی زۆر تووندتر بوو، ئەو پاشایانەی لەو كاتانەدا دەسەڵاتیان گرتە دەست، كتێبەكانییان سووتاند و ڕێنماییەكانی ئەویان قەدەغە كرد، پێیان وا بوو ئەوانە شكستی بەردەوامن، چونكە گەلان دەبێ ڕوویان بەرەو پێش و بەرەو دواڕ‌وژ بێت، كەچی کۆنفۆشیۆس داواى لە خەڵك دەكرد ئاوەڕ بەرەو ڕابردوو بدەنەوە.(بارندر،1978،ص241).
دووەم: بنەمای جین (Gen): ڕێبازی كۆنفۆشیۆسی لە ناوەڕۆکدا ڕێبازی فەزیلەت و خۆشەویستی و مرۆڤبوونە، بە دەربڕینێکی دیکە دڵپاکی و هاوسۆزيیە لەگەڵ ئەوانی دیکەدا، ئەو پێی وایە هەموو مرۆڤێك ئارەزووی لە سەروەت و پێگەی كۆمەڵایەتییە، بەڵام ئەگەر ئەو دووانە لەڕێگەی پێچەوانەی ئەخلاقەوە بەدەستهاتن، ئەوا نابێت بهێڵرێنەوە، هەموو مرۆڤێك ڕقی لە هەژاری و پلە نزمییە، بەڵام ئەگەر نەتوانرا خۆمانی لێ ڕزگاربکەین بەبێ پێشێلکردنی بنەما ئەخلاقییەکان پێویستە لەو دۆخەدابمێنینەوە،(سعفان، كامل ص268)،لەوەی سەرەوە ڕووندەبێتەوە كۆنفۆشیۆش زۆر بایەخی بە مرۆڤدۆستی داوە، ئەو دەڵێت:" مرۆڤ زۆر پێویستی بە چاکەخوازی هەیە زۆر زیاتر لە پێویستی ئاو و ئاگرە"، هەر كەسێك خاوەن دانایی و ڕۆشنبیری ڕاستەقینەبێت كارێك ناكات كە زیان بە مرۆڤبوون بگەیەنێت، پێی وایە وازهێنان لە مرۆڤایەتی وازهێنانە لە ژیانی تەواوەتی، كە شایەنی ئەوەیە مرۆڤ ژیانی خۆی بكاتە قوربانی بۆی، لای كۆنفۆشیۆس (جین) واتای ئەوەیە مرۆڤت خۆش بوێت، هەموو خەڵكــت خۆش بوێــت. كۆنفۆشیۆس لە شیكردنەوەیكى تردا بۆ واتای (جین) بەپێویستی دەزانێت مرۆڤ ئەو كارە لەگەڵ كەسانیتردا نەكات كە حەز ناكات لەگەڵ خۆیدا بكرێت، (جین) لەسەر ئەوە دامەزراوە مرۆڤ نەفسی خۆی ببەزێنێـت و بگەڕێتەوە بۆ ئاداب و ڕەوشت و لەخۆبوردەیی.(كولر،جوان،وو،2004،ص55).
سێیەم: بنەمای هسیاو (Hsiao): كۆنفۆشیوس باوەڕی زۆری بە پەروەردە و فێركردن هەبووە، لەبەرئەوەی لە ڕێگەی پەروەردە و فێركردنەوە دەتوانین مرۆڤ فێری بەها ئەخلاقی و دابونەریتە جوانەكان بكەین كە ئەوەش مرۆڤی باش دروست دەكات، وای دەبینی تەنها مرۆڤی باش دەتوانیت خێزانی باش و تەندروست پێكەوە بنێت، كە دەبیتەهۆی دروستبوونی كۆمەڵگەیەكی بەختەوەر و گوێڕایەڵ، بەجۆرێك گوێڕایەڵی منداڵەكان بۆ باوكان، گوێڕایەڵی ژن بۆ پیاوەكەی، گوێڕایەڵی هاووڵاتیان بۆ فەرمانڕەوا. بوونی خێزانی ڕێكوپێك لەسەر بنەمای خۆشەویستی و ڕێز گرنگە، لەبەرئەوەی كاتێك خێزان تەندروستە، كومەڵگەش تەندروست دەبێت، بنەمای خێزان و كومەڵگە ڕێزگرتن و گوێڕایەڵییە، ئەگەر ئەخلاقی ئەندامانی خێزان جوانبوو، ئەوا ئەخلاقی كۆمەڵگەش جوان دەبیت، لەبەرئەوەی كۆمەڵگە درێژكراوەی خێزانە، بەپێی بنەمای (هسیاو) لای كۆنفۆشیۆس خزمەتكردنی دایك و باوك لەلایەن منداڵەكانەوە تەنها خواردن پێدانيان نییە، بەڵكو ئەركە لەسەر منداڵەكان ڕێزیان بگرن و هەر بیروبۆچونێك هەبوو پرسیان پێ بكرێت، كۆنفۆشیوس پەروەردەی هێندە بەلاوە گرتگ بووە پێش خۆراك و ژینگەی خستووە دەڵێت: " ئەگەر پلان بۆ ساڵێک دادەنێن، گەنم بچێنن، ئەگەر پلان بۆ دەساڵی داهاتو دادەنێن، درەخت بنێژن. بەڵام ئەگەر دەتانەوێت پلانەکەتان بۆ سەد ساڵ بەردەوام بێت، بڕۆن مناڵەکانتان پەروەردەبکەن". (ميغوليفسكى،2009،ص292-293).
چوارەم: بنەمای یی (Yi): كۆنفۆشیۆس ڕاست و ڕەوانی، هەڵسوكەوتی مرۆڤ لەگەڵ دەوروروبەر بەرێزەوە و ئەتەكێتی كۆمەڵایەتی و سەنگینى ناونابوو بنەمای (یی) كۆنفۆشیوس ڕۆڵێكی یەكجار گەورەی بەخشی بەم بنەمایە لە بەرەو پێشبردنی بنەمای( جین)دا كە ڕێبازی فەزیلەت و خۆشەویستی و مرۆڤبوونە، بنەمای (یی) بەواتای بەردەوامبوون لەسەر ڕێگەی ڕاست و ڕەوانی دێت، بۆیە كۆنفۆشیوس ئاماژەی بەوەكردووە، پیاوی باڵا وا سەیری بنەمای (یی) دەكات، كە پابەند دەبیت بە ئادابی كۆمەڵگا بە خۆشەویستییەوە، تاكو كۆتایی بەردەوام دەبێت لەسەر سەنگینییەكەی خۆی، بنەمای (یی) یەكێكە لەو فەزیلەتانەی، كە كۆنفۆشیۆس ڕژد بووە لەسەری، بە پێی ئەم بنەمایە مرۆڤی خاوەن مۆڕاڵی بەهێز یەكەمجار بیردەكاتەوە ئایا ئەو كارەی پێ هەڵدەستێت لەڕووی ئەخلاقییەوە ڕاست و دروستە، ئامادەیە قوربانی بدات بە ژیانی خۆی لەپێناو ئەو كەسەی تووشی مەترسی دەبێت.(عبدالحی ،1999، ص179). كۆنفۆشیزم باسی ڕەوتی نیشتمانسازی ودروسستكردنی كۆمەڵگەیەكی نمونەیی دەكات، بۆ ئەوەی ئەو كۆمەڵگەیە دروست بێت پێویستە لەسەر ڕێگەی ڕاست و ڕەوان بڕۆن، كۆتا ئامانجی كۆنفۆشیزم ئەوەیە مرۆڤ دەبێت بتوانێت بەشێوەیەكی گونجاو لە كۆمەڵگودا بژی و هاوسەنگی ڕابگرێت(سەعید،2024،ل41).
كەواتە بۆمان ڕووندەبێتەوە لە ئاینی كۆنفۆشیۆسیدا بنەما ئەخلاقییەكان هانی خەڵك دەدات دەست بە نەریت و كلتووری كۆنی باوباپیرانەوە بگریت و پارێزگاری لێ بكەیت. مرۆڤ دۆستی و خۆشەویستی لەگەڵ ئەوانی تردا و زیان نەگەیاندن بە بەرامبەر بنەمای تری ئەخلاقییە لای ئاینەكە، هەروەها بنەمای ئەخلاقی تر پەروەردەكردنی مرۆڤی باشە كە دەبێتەوە هۆی بنیاتنانی خێزان و كۆمەڵگەی بەختەوەر، بەردەوامبوون لەسەر ڕێگەی ڕاست و ڕەوان قوربانیدان لەپێناو كەسانی تر و خۆگەنجاندن بنەمای ئەخلاقین لای ئاینی كۆنفۆشیۆسی.
تەوەری سێیەم: بنەما سیاسییەكان لە ئاینی كۆنفۆشیۆسیدا
لای كۆنفۆشیۆس یەكێك لەو بنەمایەی كۆمەڵگەی لەسەر بنیاتنراوە، پەیوەندی فەرمانڕاوایە بە گەلەكەیەوە، پێویستە گەل بەبێ كۆت و بەند گوێڕایەڵی فەرمانڕاوا بكات.(حسن،2002،ص122). فەرمانڕەوا پێویستە دادپەروەر و میهرەبان و دڵسۆز بێت، ئەو بنەما سەرەكییانە پێویستە هەبێت بۆ هەر سیستەمێكی سیاسی ئەوەیە كە تاكەكان ملكەچ و خاوەن ڕەوشتی ڕاست و دروست بن، لای كۆنفۆشیۆس سیاسەتی دروست نایەتەكایەوە تاكو فەرمانڕەواكان پەیوەستنەبن بە ڕێسا ئەخلاقییەكانەوە، سیاسەت و ئەخلاقى هاوتاكردبوو، چونكە هەردووكیان هەوڵ بۆ بەدەستهێنانی بەختەوەری مرۆڤایەتی دەدەن.(حسن،2002،ص122). بەجۆرێك هەركەسێك سیاسەت و ئەخلاق لە یەكترى جیابكاتەوە ئەو كەسە لە مەبەستی باڵای سیاسەت و ئەخلاق تێنەگەیشتووە. (ابوزهرة، 1965، ص105) .لەوچوارچێوەیەدا كۆنفۆشیۆس هەستاوە بە دانانی چەند بنەمایەك بۆ كەسی سیاسی كە پێویستە پەیڕەوی لێ بكات، ئەوانیش پێكدێن لە:-
یەكەم: گوێڕایەڵی: كۆنفۆشیۆس بەپێویستی دەزانێت دەسەڵاتدار نمونەیەكی باش بێت بۆ كۆمەڵگە، پاشا و سەركردەكان لە سیاسەتكردندا زیاتر كاریگەرن بە ئەخلاقیان نەك بە یاسا و رێساكانیان، لەبەرئەوە بنەمای چاكسازی ئەخلاقی خەڵك لەوێوە دەستپێدەکات کە دەسەڵاتدارەكەیان خاوەن ڕەوشتی بەرزبێت تاكو دەگاتە پلەی كەماڵ بۆ ئەوەی ببێتە نموونەیەك و گەلەكەی بە {ێی ئەودا بڕۆن، ئەگەر دەسەڵاتدار خاوەنی ڕەوشتی جوان بوو، ئەوا هیچ كەس لە هاووڵاتییەكانی ناتوانێت سوكایەتی بە كەسی تر بكات، ئەگەر دەسەڵاتدار ڕاستگۆ بوو كەس ناتوانێت درۆ بكات. (الخطيب،2008،ص468). بۆچوونی وایە ئەگەر ڕەوشتی سەرۆك دروستبوو، شوێنكەوتووەكانیشی گوێڕایەڵی لێ دەكەن، بەبێ ئەوەی كە فەرمانیان پێ بكات، ئەگەر نادروستیشبوو گوێڕایەڵی ناكەن تەنانەت ئەگەر فەرمانیشیان پێ بكات. كۆنفۆشیۆس ڕەتیدەكاتەوە گوێڕایەڵی بە یاسا و بڕیارە سەركوتكەرەكان بێت، بەڵكو گوێرایەڵی باوەڕبوونە بەو بنەمایانەی كەسی سیاسی پەیڕەوی دەكات. (ابوزهرة،1965 ،ص105). كۆنفۆشیۆس زیاتر لەگەڵ دەسەڵاتی تاك فەرمانڕەوایدا بووە، باوەڕی وابووە تاك فەمانڕەوایی كاریگەری دەبێت وەك سەرۆكی یەك خێزان(paterfamilias) مامەڵە دەكات، چۆن ئاساییە باوك لەبری هەموو ئەندامانی خێزانەكەی بڕیار دەدات ئاواش فەرمانڕەوا بۆی هەیە لەبری خەڵكەكەی خۆی بڕیار بدات، پیًی وایە تاك فەرمانڕەوایی دەسەڵاتێكی میانڕەو و باشی دەبێت وەك باوكێك بۆ منداڵەكانی حكومی خەڵكی خۆی دەكات و هەموو كاتێكیش لەخەمی باشی ژیانیاندا دەبێتن. ( گارنەر،2022، ل164-165).
كۆنفۆشیۆس توانی زانستی ئەستێرە ناسی بگۆڕێ بۆ لێكۆڵینەوەیەكی زانستی لەمەڕ ڕەفتارەكانی مرۆڤ، كە چۆن مرۆڤ دەكەوێتە ژێر كاریگەری دۆخی سروشتی و كۆمەڵایەتییەوە، بەهۆیەوە دەتوانرێت پێشبینی ڕەفتاری مرڤەكان و داهاتووی بكرێت
دووەم: دانانی كەسی شیاو: كۆنفۆشیۆس داوا لە دەسەڵاتدارەكان دەكات كەسی چاك و شیاو لە پۆستە گشتییەكانی دەوڵەتدا دابنێن و ئەوانەشی شیاو نین دووریان بخەنەوە، بەم ڕێگەیەش ئەوانەی هەوڵی پۆست دەدەن خۆیان چاك دەكەن، بەڵام ئەگەر دەسەڵاتدار خۆی باش نەبێت كەسی شیاو و باش دانانێت لە پۆستەكان.(الخطيب،2008 ،ص468). بەمەش متمانەی خەڵك بە دەسەڵاتداران دروست ببێت، پێویستە دەسەڵاتدار دارودەستەكەی وەك خۆی باش بن، كەسی گەندەڵ و خراپ لە خۆی و پۆستەكان دووربخاتەوە، چونكە نزیكیان لێی دەبێتە هۆی لە دەسەتدانی متمانەی هاووڵاتیان بە فەرمانڕەوا.(ابوزهرة ،1965،ص105).كۆنفۆشیۆس ئاماژەی بەوەكردووە، كاتێك كابینەی حكومەت لە كەسی باش و پاك پێكبهێنرێت، متمانەی هاووڵاتیان پێی زیاتر دەكات و ئەوەش هاوكاری دەسەڵاتداران دەكات لەگەیشتن بە ئامانجی باڵای سیاسیەت، كە لە خزمەتكردنى گەل خوی دەبینێتەوە، كۆنفۆشیۆش دەڵێت:"ئەگەر كەسە باشەكات دەسەڵات بگرنەدەست، خەڵكە خراپ و ستەمكارەكان باش دەبن، دەسەڵاتداران پێویستیان بە لە سێدارەدانیان نابێت". (حميد،1999، ص235). كۆنفۆشیۆس بەدەستهێنانی پلە پۆست و بە ئاسایی دادەنێت، بەڵام بەڕێگەی ئاسایی و یاسایی لەسەر حسابی كەسی تر نەبیت، هەروەها ئەو فەرمان بە مرۆڤەكان دەكات دووربكەونەوە لە شارستانیەتێك كە لە ژێر دەسەڵاتێكی ستەمكارانەدایە، بە نەنگيشی دادەنێت كە هەژار بیت و وڵات لە ژێر سایەی دەسەڵاتێكی دادپەروەرنەدا بوو، ئەوەش بە نەنگی دەزانێت كە دەوڵەمەند بیت و شانازی بكەیت لە كاتێكدا كە وڵات لەژێر دەسەڵاتێكی ستەمكارانەدابوو. (الخطيب،2008،ص108).
سێیەم: یاسا و بڕیارەكان: بڕوای كۆنفۆشیۆس لەبارەی پەیڕەوكردنی یاسا و ڕێنمانییەكان بەجۆرێكە ئەگەر مرۆڤەكان بەهاو ئاكار و ڕەوشتیان باش بێت ئەوا یاساكانیش پەیرەودەكەن، ئەگەر فەرمان و یاسا و ڕێنمانییەكان بەكارهێنران بۆ گەیشتن بە ڕاستی، سزاكانیش بۆ سەپاندنی یاسا، بەڵام بەهای ئەخلاقیان نەبوو ئەوكاتە خەڵكی شەرم ناكەن لە پێشێلكردنی یاسا و رێنمانییەكان، ئەگەر گەل لەلایەن فەرمانڕەواوە بە یاسا و بڕیارە توندەكان بەڕێوەبرا ئەوا هەوڵی خۆرزگاركردن دەدەن لەو یاسا و بڕیارانە و پێشێلیان دەكەن و شەرم ناكەن لە سەرپێچیكردنیان، بەڵام ئەگەر گەل بە ڕەوشتە چاكەكان بەڕێوەبرا ئەو كاتە شەرم دەكەن لە ئەنجامدانی تاوان و پێشێلكردنى یاسا و بڕیارەكان، كۆنفۆشیۆس ئەخلاق پێش یاساش دادەنێت بۆ بەڕێوەبردنی وڵات، بەڵام ئەخلاق بەكاردەهێنین تاكو خەڵكی شەرم و حەیا بزانن و پەیرەوی لێ بكەن.(عبدالحي، 1999،ص182).
چوارەم: متمانە بەدەسەڵاتداران: لای كۆنفۆشیۆس متمانە بەدەسەڵاتداران بە یەكێك لە گرنگترین مەرجەكانى داناوە كە دەبێت لە هەموو دەوڵەتێكدا هەبێت، كاتێك پرسیار لە كۆنفۆشیۆس كرا سەبارەت بە ئەركەكانی دەوڵەت؟ ئەو سێ ئەركی سەرەكی بۆدیاریكردن، ئەوانیش(كەرەستەی جەنگ، خواردن، متمانەی خەڵك بە دەسەڵاتداران) كاتێك پرسیاری لێ كرا دەوڵەت دەتوانێت دەستبەرداری كام لە ئەركەكان بێت؟ لەوەڵامدا لەگەڵ ئەوەبوو دەستبەرداری كەرەستەی جەنگی بێت دواتر خواردن، بەڵام دەوڵەت ناتوانێت دەستبەرداری متمانەی خەڵك ببێت بە دەسەڵاتەكەی (الخطيب،2008 ،ص469). كۆنفۆشیۆس هۆشداریی دەدات بە دەسەڵاتداران لە ستەمكردن بەوەش متمانەی خەڵك بە دەسەڵات لاواز دەكات، چونكە خەڵك لەستەم ڕادەكەن زۆر زیاتر لە دڕەندەكان، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت ڕاكردنی خەڵك واتای متمانە نەبوون بە دەسەڵات، دەشڵێت:"ئەگەر حكومەتەكان ستەمكار بن ئەوا خەڵكی پێیان خۆشە لە ژیانێكی جەنگەڵیدا بژین".(ديورانت،ص45). هەركاتێك هەڵسوكەوتی ناشرین لە دەوڵەتێكدا پیادە كرا پێویستە فەرمانڕەوا بەرپرسیارێتی ئەو كارە هەڵبگرێت، ئەگەر فەرمانڕەوا ئەو كەسەی لابرد لە یۆستەكانی دەوڵەت كە هەڵسوكەوتی نەشیاوی كرد ئەوا خەڵكی بەردەوام پاڵپشتی دەكەن و متمانەی پێدەكەن، لێردا كۆنفۆشیۆش دەوڵەتی بە بەرپرسیار زانیوە لەو كارانەی كە دەیكات و پێویستە چاكی بكاتەوە، ئەو كەسەش كاری خراپی كردووە دووری بخاتەوە. (گارنەر،2022، ل66-68).
پێنجەم: گوێگرتن بۆ گەل: كۆنفۆشیۆس ڕێنمایی دەسەڵاتداران دەكات گوێ بۆ داواكاریی گەلەكەیان بگرن، بۆچونی وایە ئەگەر گەل لە دەسەڵاتدار رازییبوو و دەسەڵاتداریش گوێی بۆ داواكانی گرت ئەوان ئاسمان (خواد)ش لە دەسەڵاتداران ڕازیی دەبێت، ئەوەی گەل بە شایەنی پاداشت و سزای دەزانێت ئەوەیە كە ئاسمان(خواد)ش بە شایەنی پاداشت و سزای دەزانێت. پەیوەندییەكی تووندوتۆڵ وبەردەوام هەیە لە نێوان ئاسمان و گەلدا، پێویستە لەسەر ئەوكەسانەی كاورباری وڵات بەڕێوەدەبەن داواكارییەكانی گەل جێبەجێ بكەن تاكو ئاسمانیش لێیان رازی بێت، كەواتە كۆنفۆشیۆش جێبەجێكردنی داواكانی گەل لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە بەپێوست زانیوە، پێى وایە سزا و پاداشتی ئاسمان بۆ دەسەڵاتداران پەیوەستە جێبەحێكردنی داواكارییەكانی گەلەوە. (عبدالحي،1999، ص 185). لای كۆنفۆشیۆس حكومەت نابێت خەرجییەكانی زۆربێت و دەبێت ئاگادارا ڕ ەوشی دارایی خەڵكی بێت و باجی زۆر بەسەریاندا نەسەپێنێت، نابێت حكومەت خۆی هەڵقورتێنێتە چالاكییە كشتوكاڵییەكانی خەڵك كە تاكە سەرچاوەی بژێوییانە، واتە كۆنفۆشیۆش لەگەڵ ئازادی بازاڕدا بووە، بەڵام بە چاودێری حكومەت، پەیامی ئەو بەجۆرێكە ئەگەر حكومەت پێداویستییەكانی خەڵكی پڕكردەوە ئەوا خەڵكیش بریاری و ڕێنماییەكانی حكومەت و فەرمانڕەوا قبوڵ دەكەن. (گارنەر،2022، ل 76-77).
كەواتە دەتوانین بڵێين، ئاینی كۆنفۆشیۆسی سیاسەتی بەسۆتەوە بە ئەخلاق و ئاكاری چاكەوە، دانانی كەسی شیاو بۆ پۆستەكانی دەوڵەت و دوورخستنەوەی كەسە خراپەكانی لە فەرمانڕەوایی بە پێویست زانیووە، بەپێی ئەم ئاینە دەبێت دەسەڵاتدار ڕاستگۆ و نمونە بێت تاكو گەلەكەی چاوی لێ بكات. هەروەها نابێت گەل بە یاسا و بڕیای توند بەڕێوەببرێت، بەڵكو دەبێت گەل بە ئەخلاق و ڕوشتی چاك بەڕێوەببرێت، بەپێی ئاینی كۆنفۆشیۆسی متمانەی هاووڵاتیان دەبێت لە هەموو دەوڵەتێكدا هەبێت نابێت بەهیچ جۆرێك دەستبەرداری بێت، جیا لەوە پێویستە دەسەڵاتداران گوێ بۆ داواكانی گەل بگرن و داوكارییەكانیان جێبەجێ بكەن.
كۆتایی
یەكەم: ئاینی كۆنفۆشیۆسی لەسەر هەمان بیروباوەڕی چینییەكان كۆنەكان بووە، كە سروشت پەرست بوون، جیا لەپەرستنی رۆحی باوباپیرانیان، رۆحە ئاسمانییەكانیان دەپەرست وەك خۆر و مانگ و ئەستێرەكان،لەگەڵ پەرستنی رۆحە زەمینییەكان وەك رووبا و دەریا و چیاكان، هەروەها نزا و پارانەوەیان بۆ رۆحەكان دەكرد.
دووەم: كۆنفۆشیۆس بیروباوەڕ و رێمانییە ئاینییەكانی پێش خۆی وەرگرت، بەبێ ئەوەی لێیان بكۆڵێتەوە ، واتە بەبێ چەند و چۆن لەسەر بیروباوەڕە ئاینییەكانی پێشخۆی ڕۆیشت، لە دوای خۆی چەند كتێب و نووسینێكی بایەخداری جێهێشت لەبوارەكانی كۆمەڵایەتی، سیاسی، فەلسەفی، مێژوویی و گەردووناسی، كە بەهۆیەوە كۆمەڵێكی زۆر لە بیروباوەڕى لەناو چینییەكاندا چەسپاند كە تائێستاش زۆربەیان پابەندن پێوەی.
سێیەم:لە ئاینی كۆنفۆشیۆسیدا خودا و فريشتەكان بوونیان هەیە، لە هەموو ماڵێكدا پەرستگایەك بۆ رۆحی مردووەكانیان و خوداكان هەیە ، جیا لەوە لەم ئاینەدا بەهەشت و دۆزەخ نییە و پاداشت و سزا تەنها لەم دنیایەدا بوونی هەیە، لای كۆنفۆشیۆسییەكان قەزاو قەدەربوونی هەیە ئەگەر خراپەكاری زۆر بوو لەلایەن ئاسمانەوە سزا دادەبەزێت.
چوارەم: دەستگرتن بە كلتوری كۆنی باوباپیران، مرۆڤ دۆستی، خۆشەویستی، زیان نەگەیاندن بە بەرامبەر ، پەروەردەكردنی مرۆڤی باش، بەردەوامبوون لەسەر ڕێگەی ڕاست ، قوربانیدان لەپێناو كەسانی تر، رەفتاری جوان، چاكەكردن، دڵپاكی و هاوسۆزی لەگەڵ بەرامبەر ، لە خۆبوردەیی، رێزگرتن، ئەمانە بنەمای ئەخلاقین لای ئاینی كۆنفۆشیۆس.
پێنجەم: ئاینی كۆنفۆشیۆسی سیاسەتی بەسۆتەوە بە ئەخلاقەوە، دانانی كەسی شیاو بۆ پۆستەكانی دەوڵەت و دوورخستنەوەی كەسە خراپەكانی بە پێویست زانیووە، بەپێی ئەم ئاینە پێویستە گەل گوێڕایەڵی فەرمانڕاوا بكات، فەرمانڕاواش ڕاستگۆ بێت تاكو گەلەكەی چاوی لێ بكات، ناشبێت گەل بە یاسا و بڕیاری توند بەڕێوەببرێت، بەڵكو دەبێت بە ئەخلاقى چاك بەڕێوەببرێت، ئەخلاقيش پێش یاساش دادەنێت بۆ بەڕێوەبردنی وڵات.
شەشەم: بەپێی ئاینی كۆنفۆشیۆسی دەسەڵات دەبێت متمانەی هاووڵاتیان بەدەستبهێنێت و نابێت بەهیچ جۆرێك دەستبەرداری بێت، بە ستەمكردن دەسەڵات متمانەی هاووڵاتیان لە دەست دەدات، هەروەها ئەو لەگەڵ دەسەڵاتی تاك فەرمانڕەوایدا بووە، چونكە توانانی بڕیاردانی هەیە، جیا لەوە بەپێویستی زانیوە دەسەڵاتداران گوێ بۆ داواكانی گەل بگرن و جێبەجێ بكەن ئەگەر نا ئاسمان سزای دەسەڵاتداران دەدات.
سەرچاوەكان:
كتێبی عەرەبی:
ابو زهرة، محمد، مقارنات الديانات القديمة،دار الفكر العربي، القاهرة، 1965.
بارندر، جفري ، المعتقدات الدينية لدى الشعوب،ت:د. إمام عبدالفتاح إمام، عالم المعريفة، كويت، 1978.
الجهني، مانع، الموسوعة الميسرة في الأديان و المذاهب و الأحزاب المعاصرة، مجلد(2)، ط4، دار الندوة العالمية للطباعة للنشر و التوزيع، الرياض، 2000.
الجهني، مانع، الموسوعة الميسرة في الأديان و المذاهب و الأحزاب المعاصرة، مجلد(2)، ط4، دار الندوة العالمية للطباعة للنشر و التوزيع، الرياض، 2000.
حسن، محمد خليفة، تاريخ الأديان، دراسة وصفية المقارنة، دار الثقافة العربية، القاهرة، 2002.
حميد، فوزي، عالم الأديان بين الاسطورة والحقيقة، جمعية الدعوة الأسلامية العالمية، 1999.
الخطيب، محمد احمد، مقارنة الأديان،دار ا المسيرة للنشر والتوزيع،عمان، 2008.
خه جاو وو - بو جین جی - تانغ یو یوان - صون كای تای، تاریخ تطور الفكر الصینی، ، ت: عبدالعزيز حمدى عبدالعزيز حمدى ،المجلس الاعلی للپقافە، القاهرة، 2004.
الدملوجي، فاروق: تاريخ الأديان الألوهية وتاريخ الآلهة، الأهلية للنشر و التوزيع، بيروت، 2004.
ديورانت، ويل ، قصة الحضارة،الجزء الرابع من المجلد الأول،ت: محمد بدران، دار الجيل للطبع و النشر و التوزيع، بيروت، بدون التاريخ.
سبهاني، رؤوف، تاريخ الأديان القديم، مؤسسة البلاغ،الطبعة الأولى 2011م،بيروت، ص: 390-397.
السحمرانى، اسعد، الشنتوية الكونفؤشيؤسية، دارالنفائس لبنان، بيروت، 1999.
السحمراني، ترجمان الأديان، دار النفائس-بيروت، الطبعة الأولى 2009.
سعفان، كامل، معتقدات اسیویە، دار الندی، القاهرە، ،1999.
سعيد، حبيب، أديان العالم، التأليف و النشر للكنيسة الاسقفية، القاهرة، بدون السنة.
الشنواني، أحمد، كتب غيرت الفكر الإنساني،ط2، الجزء الأول، الهيئة المصرية العامةللكتاب، قاهرة، 1999.
عبد الحي، عمر، الفلسفة و الفكر السياسى في الصين القديم، مؤسسة الجامعية لدراسات و النشر و التوزيع، ط1، بيروت، 1999.
غلاب، محمد، الفلسفة الشرقيقة،بدون الدار، القاهرة، 1938.
كاير، جوزيف، حيكمة الاديان الحية ، ت: حسين الكلانى، دار مكتبة الحيات، بيروت، 1970.
كولر،جون، ت. كامل يوسف حسين، الفكر الشرقي القديم، عالم المعرفة، الكويت، 1990.
مراد، سعيد، المدخل فى تاريخ الأديان، عين للدراسات و البحوث الإنسانية و الأجتماعية، القاهرة، 2014.
مظهر، سليمان، قصة الديانات، مكتبة مدبولى، قاهرة، 1995.
ميغوليفسكى، أ.س، أسرار الآلهة والديانات، ت: د.حسان مخائيل اسحق، منشورات دار علاء الدين، دمشق، 2009.
هوخام، هیلدا، تأریخ الصین منذ ما قبل التأریخ حتی القرن العشرین، ت: ٲشرف محمد كیلاني، الطبعة الأولی،المجلس الأعلی للثقافة، القاهرة، 2002.
كتێبی كوردی:
بێرگن، مایكڵ، كۆنفۆشیۆس فەیلەسوف و مامۆستای چینی، و: سەمیر حسێن لە بڵاوكراوەكانی خانەی چاپ و پەخشی ڕێناما، سلێمانی، 2014.
دانیاڵ ك. گارنەر، كۆنفۆشیانیزم پێشەكییەكی زۆر كورت،و: عەبدوڵا عەبدوڵا، زنجیرە كتێبی ئۆكسفۆرد، بڵاوكراوەكانی دەزگای رۆشنبیریی جەمال عیرفان، سلێمانی، 202
سەعید، فایەق، سیستمی پەروەردەی چین ڕیفۆرم و ناوازەبوون، ناوەندی غەزەلنووس بۆ چاپ و بڵاوكردنەوە، سلێمانی، 2024.
عەبدوڵا،ئەردەڵان، چین زلهێزی نوێی جیهان، لێكۆڵینەوەیەكی سیاسی مێژوویی ئابووری سۆسۆلۆجیە، دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس،چ1 هەولێر، 2010.
كۆنفۆشیۆس، وەرگێڕانی كۆمەڵێك نووسەر، لە بڵاوكراوەكانی دەزگای ئایدیا بۆ فكر و لێكۆڵینەوە، سلێمانی، 2017.
د.سامان وهاب امین قادر/ كۆلێژی زانستە ئیسلامییەكان/ زانكۆی سلێمانی/
[email protected]
07701991708
م.ى.فرید دڵشاد محمد صاڵح/كۆلێژی زانستە ڕامیارییەكان/زانكۆی سلێمانی/
[email protected]
07731548383