سۆسیۆلۆژیا و سۆسیۆلۆژیای سیاسی
ئامادەکردن: ئارام حاجی

     زانستی کۆمەڵایەتی یان کۆمەڵناسی (Sociology) بریتییە لەو زانستەی، کە بایەخ بە کۆمەڵگە و پەیوەندیی و دامەزراوە و سستمە کۆمەڵایەتییەکان  دەدات، کە کار لەژیانی تاک و گروپەکان دەکات. بەشێوەیەکی گشتی زانایانی کۆمەڵناسی لەم پرسانەی خوارەوە دەدوێن:
•       چینە کۆمەڵایەتییەکان و نایەکسانی.
•       کولتوور و دابونەریتەکان.
•       شوناس (وەک: شوناسی ئاینیی، جێندەری، یان نەتەوەیی).
•       خێزان، فێربوون، ئایین، سیاسەت.
•       گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتییەکان و وەرچەرخانە کولتورییەکان.
•       بزاوتە کۆمەڵایەتییەکان و توندوتیژیی و تاوان.

ئۆگەست کۆنت (Auguste Comte):
لە یەکەمینی ئەوانەیە، کە زاراوەی "سۆسیۆلۆژیا"ی بەکارهێناوە و بە دامەزرێنەری ئەم زانستە دادەنرێت لەسەدەی نۆزدەیەمدا. سۆسیۆلۆژیا لێکۆڵینەوەی زانستییە لە کۆمەڵگە و ئامانجی تێگەشتنە لە ڕەفتاری مرۆیی لە چێوەی کۆمەڵایەتییەکەیدا، یاخود کەسەکان چۆن لەنێو گروپ و دەستە و دامەزراوەکاندا ڕەفتار دەکەن.
ئەو بابەتانەی کە سۆسیۆلۆژیا لێکۆڵینەوەیان لێ دەکات:
١.پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان: وەک پەیوەندییەکانی خێزان، هاوڕێیەتی، خۆشەویستی و دەسەڵات.
٢.دامەزراوە کۆمەڵایەتییەکان: وەک خێزان، پەروەردە، ئایین، دەوڵەت، ئابووری.
٣.کولتوور: کە بەهاکان، بیروباوەڕەکان، هێماکان، زمان، دابەکان دەگرێتەوە.
٤. شوناسی کۆمەڵایەتی: وەک جۆر (جێندەر)، چین، ئیتن، ئایین.
٥.دەسەڵات و ململانێ: دەسەڵات چۆن پیادە دەکرێت، ململانێی نێوان چینەکان یان گروپەکان چۆن بەدیاردەکەون.
٦.گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی: چۆن بە تێپەڕبوونی کات گۆمەڵگەکان دەگۆڕێن، لەڕێی جەنگەکان، تەکنەلۆژیا، شوڕشەکانەوە.
کەرەستەکانی سۆسیۆلۆژیا:
１.    تێبینی ڕاستەوخۆ.
２.    دیدار و ڕاپرسییەکان.
３.    شیکاری ئامارییانەی داتاکان.
４.    لێکۆڵینەوەی مەیدانی و ئەزموونی.

دامەزرێنەرە دیارەکانی کۆمەڵناسی:
ئۆگست کۆنت: دامەزرێنەری سۆسیۆلۆژیایە، بانگەشەی بەکارهێنانی میتۆدی زانستی کرد بۆ تێگەشتن لە کۆمەڵگە.
کارل مارکس: چاوی خستە سەر ململانێی چینایەتی و ئابووری وەک هێزێکی پاڵنەری مێژوویی.
ئیمیل دۆرکایم: لێکۆڵینەوەی لە ئایین، هاوکاری کۆمەڵایەتی و خۆکوژیی کرد.
ماکس ڤێبەر: چاوی خستە سەر کردەی کۆمەڵایەتی و بیرۆکراسی و سەرمایەداری.

گرنگی سۆسیۆلۆژیا:
•       یارمەتی تێگەشتنی قوڵتر دەدات لە خەڵک و کۆمەڵگە.
•       بەکاردێت بۆ چارەسەری گرفتە کۆمەڵایەتییەکانی وەک هەژاری، توندوتیژی و جیاکاری.
•       بەشداری دەکات لە دانانی سیاسەتی کۆمەلایەتی و فێرکاری و تەندروستیدا.
•       گەشە بە بیرکردنەوەی ڕەخنەیی و شیکارییانە دەدات.

لە زانستە کۆمەڵایەتی و زانستە مرۆییەکاندا، بوارئاوێزانی نێوان چەند زانستێک بەدی دەکرێت. واتە لێکۆڵینەوە لە خاڵەهاوبەشەکانی نێوان دوو زانست وەک بوارێکی جیاواز و نیمچەسەربەخۆ کاری لەسەر دەکرێت. هەر لەو سۆنگەیەوە، خاڵەهاوبەشەکانی نێوان زانستی کۆمەڵناسی و سیاسەت پێی دەگوترێت کۆمەڵناسی سیاسی.

سۆسیۆلۆژیای سیاسی (Political Sociology)
لقێکە لە لقەکانی سۆسیۆلۆژیا، کە لێکۆڵینەوە لە پەیوەندی نێوان کۆمەڵگە و سیاسەت دەکات و چاودەخاتە سەر چۆنییەتی کاریگەری ژێرخانی کۆمەڵایەتی وەک: (چینەکان، گروپەکان، بەها، کولتوور، ئایین) لەسەر دیاردە سیاسییەکان و سیاسەت چۆن کار لە کۆمەڵگە دەکات.
هەروەها سۆسیۆلۆژیای سیاسی بریتییە لەو لێکۆڵینەوە زانستییەی، کە بایەخ بە تێگەشتن لە پەیوەندی ئاڵوگۆڕی نێوان کۆمەڵگە و دەسەڵاتی سیاسی دەدات لەڕێی شیکردنەوەی ئەوەی، کە: (دەسەڵات چۆن دروست دەبێت، چۆن پەیڕەو دەکرێت، کێ خاوەنییەتی و بۆچی و چۆن کار لە ژێرخانی کۆمەڵایەتی دەکات).

*/ ئەو کایانەی سۆسیۆلۆژیای سیاسی بایەخی پێدەدات:
١.دەسەڵات و نفوز: کێ خاوەنی دەسەڵاتە؟ چۆن پەیڕەوی دەکات؟ کێ ملکەچییەتی؟
٢.دەوڵەت و کۆمەڵگە: دەوڵەت چۆن پێکدێت؟ پەیوەندی بە کۆمەڵگەوە چییە؟
٣.ڕەوایەتی سیاسی: بۆچی خەڵکی ملکەچی حکومەتەکانن؟ سەرچاوەکانی ڕەوایەتی فەرمانڕەوایەتی چییە؟
٤.چینە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان: چۆن چینەکان و جیاکاری کۆمەڵایەتی کار لە هاوبەشیی سیاسی دەکەن؟
٥.بزاوتە کۆمەڵایەتییەکان: چۆن سەرهەڵدەدەن؟ چۆن سیاسەت و کۆمەڵگە دەگۆڕن؟
٦.دیموکراسییەت و دیکتاتۆرییەت: لەڕووی کۆمەڵایەتییەوە جیاوازییان چییە؟
٧.کولتووری سیاسی: بەها و نەریتەکان چۆن کار لە پێکهێنانی ڕەفتاری سیاسی تاکەکان دەکەن؟
٨.ئایدیۆلۆژییاکان: وەک سەرمایەداری، سۆسیالیزمی، نەتەوەیی، کاریگەرییان لەسەر کۆمەڵگە؟

*/ لە دیارترین بیرمەندانی سۆسیۆلۆژییای سیاسی:
١.ماکس ڤێبەر: تێگەشتنێکی بەرفراوانی پێشکەشکرد بۆ دەسەڵات و ڕەوایەتییەکەی.
٢.کارل مارکس: چاوی خستە سەر پەیوەندی نێوان چین و ململانێی سیاسی.
٣.ئەنتۆنیۆ گرامشی: باسی لە هەژمونگەرایی کولتووری دەکات وەک ئامرازێکی سیاسی.
٤.میشێل فۆکۆ: دیراسەی پەیوەندی مەعریفەی کرد بە دەسەڵات و چەمکی "دەسەڵاتی بەربڵاو"ەوە.