وەرگێڕانی: موعتەسەم محەمەد
پێشەكی
لە زانستە سروشتیەكاندا یاساكان لە دەرئەنجامی توێژینەوە لە دیاردەكانەوە هەڵدەهێنجرێن، لە سەرەتای دانانی گریمانە تیۆرییەكان و ئەنجامدانی تاقیكردنەوەكانەوە، بە مەبەستی زانینی تواناكانی لە دیاریكردنی جووڵە و پەیوەندی پێكهێنەرەكانی و داڕشتنی یاساكان، تەنها لە گریمانە سەركەوتووەكانەوە و لەڕێگای تاقیكردنەوەوە. لەڕووی تیۆرییشەوە جیاوازییەك نییە لەنێوان زانستە سروشتییەكان و كۆمەڵایەتییەكان و تەنانەت ئابوری و سیاسییەكانیشدا، لە میتۆدەكانی توێژینەوە و بە یاسایی كردنی دیاردەكاندا، تاكە جیاوازییەك هەبێت، ڕەنگە ئەوە بێت كە دەتوانرێت تاقیكردنەوەی زانستە سروشتییەكان لە تاقیگە ئەنجام بدرێت، لەكاتی شكست هێنانی تاقیكردنەوەكەشدا زیانەكان تەنها ماددی و سنوردار دەبن، بەڵام لە زانستە كۆمەڵایەتییەكاندا ئەستەمە تاقیكردنەوە بكرێت بۆ سەلماندنی ڕاستی و ناڕاستی ئەم تیۆرە یان ئەوی دیكە، چونكە لەو كاتەدا ژیانی خودی مرۆڤەكان یان كۆمەڵگەكان دەكەوێتە مەترسییەوە، تەنانەت تووشی كارەساتیش دەبێت لەكاتی ئەنجامدانی ئەو تاقیكردنەوانە و شكستهێنانیاندا، ئەگەر هەڵەكردن لە جێبەجێكردنی گریمانەیەكی زانستە سروشتییەكاندا ببێتە هۆی وێرانكردنی تاقیگەیەك، یان هەڵەكردن لە جێبەجێكردنی گریمانەیەكی پزیشكیدا ببێتە هۆكاری مردنی كەسێك یان چەند كەسێك، ئەوە مەترسی گریمانە و تێزە سیاسی و ئابوری و ئایدیۆلۆژییەكان لەكاتی جێبەجێكردنیاندا، ڕەنگە ببێتە هۆكاری وێرانكردنی كۆمەڵگە و دەوڵەتەكان، لێرەوە گرنگی تاقیكردنەوە كۆمەڵایەتییەكان دەردەكەوێت، كە دەوڵەت و كۆمەڵگەكانی دیكە ئەنجامی دەدەن، كە ئەویش دوو جۆرە: جۆرێكیان سەركەوتنی هێنا و دەرباز بوو، جۆرێكیشیان شكستی خوارد و وێران بوو سڕایەوە.
نمونەی ئەوانەی سەركەوتوو بوون یان شكستیان خوارد، لانی كەم بە درێژایی چەندین سەدەی ڕابردوو زۆر و جۆراوجۆرن، دوایینیشیان ئەزموونی فەرمانڕەوایی ناسیونالیستی نازی نەبووە لە ئەڵمانیا و وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا لە سەرەتای سەدەی ڕابردوودا، یان ئەزموونی ماركسیزمی سۆسیالیستی سۆڤێتی، یان بیرۆكەی نەتەوەیی عەرەبی كە چوار دەوڵەت و چوار شاری وێران كرد، كە بە درێژایی مێژوو ئاوەدان بوون (بەیروت، بەغداد، دیمەشق، قاهیرە)، كۆتا ئەزموون دەوڵەتی ئاینی مۆدێرن نەبوو لە كۆماری ئیسلامی ئێرانی ئەمڕۆ و ئەزموونی شكستخواردووی دیكە نەبوو لە جیهاندا.
لە ڕاستیدا هیچ دەوڵەتێك و كۆمەڵگەیەك لە مێژوودا ڕزگاری نەبووە لە جێبەجێكردنی ئەزموونی "شكستخواردوو" و "سەركەوتوو"، بە دیاریكراوی ئەوروپا گۆڕەپانی زۆرترین ئەزموونە شكستخواردووەكان بووە، هەروەك چۆن گۆڕەپانی زۆرترین ئەزموونە سەركەوتووەكانیش بووە لە سەردەمی نوێدا، لەوانە توێژینەوە و شیكاری كردن لە كەلەپور و ئەزموونە سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابورییەكەیان گرنگییەكی بەرچاوی هەبووە، ئەوەی لەلای ئەوان شكستی خوارد لە كۆمەڵگەكانی دیكەی جیهانیشدا شكستی خوارد، (بۆ نمونە وەك ئەوەی سەلمێنراوە لە جیهانی عەرەبیدا)، ئەوەشی سەركەوتنی بەدەست هێنا لە هەموو جیهاندا سەركەوتوو بوو.
كۆمەڵگە هاوبەشەكان، لەبەرئەوەی پێكهاتەكانیان و ئەو فاكتەرانەی ڕۆڵ دەگێڕن لە ژیانیاندا و لە چالاكییەكانیاندا و لە گەشەكردنیاندا، نزیكە لەوەی بڵێین یەكن یان نزیكن لەیەكەوە، ئەوە سەرەڕای جیاوازییە كولتوری و مێژوویی و ژینگەییەكانیان، بۆ نموونە، مرۆڤ لە ئوسترالیا بۆئەوە كاردەكات كە بژی و خێزانەكەی بەخێوبكات، هەروەك ئەو مرۆڤانەی لە كۆنگۆی ئیستوائی و مالیزیا و ئەڵمانیا و ئەمریكا لەهەمان دۆخدان، بۆیە بوون و ڕێكخستنی بارودۆخی كۆمەڵگەكەی و ژیانی نزیكە لەوەی بەهەمان یاسا و ڕێسا مەحكوم بێت، سەیریش نییە ئەگەر بڵێین هەندێك لەو یاسایانە وەك یاساكانی "نیوتن"ن لە فیزیادا، بۆ هەموو سەردەم و شوێنێك دەگونجێن. ئەمڕۆ هاوشێوەیان لەهەموو یاساكانی ڕێكخستنی دەوڵەت و كۆمەڵگەكان و ئابورییەكانیاندا هەیە، لەبەرئەوەی بەهەمان ئەزموندا تێپەڕیون و سەركەوتنەكەیان لە زیاتر لە كۆمەڵگەیەك و سەردەمێكدا سەلماندووە، گەیشتۆتە ئاستێك دەتوانین ناوی بنێین "یاساكانی ئەندازەی بونیادنانی سیستەمی دەوڵەتان و كۆمەڵگەكان". بەڵگەش لەسەر گشتگیری جێبەجێكردنی ئەو یاسایانە لە دەوڵەتە جیاوازەكاندا ئەوەیە، كە دەوڵەتەكانی وەك ژاپۆنی ئاسیایی خاوەن كولتوری ڕۆژهەڵاتی، هەمان ئەو یاسایانەی بەڕێوەبردنی دەوڵەت و كۆمەڵگە و ئابوری بەڕێوەی دەبات كە ئەمڕۆ لە ئەڵمانیای خاوەن كولتوری ڕۆژئاواییدا جێبەجێدەكرێت، یان جیاوازییەكی كەمیان هەیە، لەگەڵ ئەوەشدا كە هەردوو دەوڵەتەكە لە سەدەی ڕابردوودا، بە دوو ئەزموون و دوو تێز و گریمانەی شكستخواردوو لە هزر و فەرمانڕەوایی نەتەوەییدا تێپەڕین، كە هەمان كارەساتی بەسەر هەردووكیاندا هێنا.
توێژینەوە و شیكاریكردنی ئەزموونە سەركەوتووەكانی ئەوروپا و ئەزموونە جیهانییەكانی دیكەی وەك ئەمریكا و كۆریا و ژاپۆن، ئاماژە بۆئەوە دەكەن كە دەكرێت هەندێك یاسای بنەڕەتی لە ئەندازەی بونیادی دەوڵەت و كۆمەڵگە سەركەوتووەكان هەڵهێنجێنین، هەندێك لەو یاسایانەش مێژووی گریمانە و ئەزموونەكانی دەگەڕێتەوە بۆ چەندین سەدە پێشتر و سەركەوتنەكەیان سەلمێندراوە.
ئەگەر بمەوێت یاسا بۆ تێزەكان و گریمانەكان داڕێژم كە ئەزموون كراون و سەركەوتنیان لە ئەوروپا و چەندین دەوڵەتی دیكەدا سەلمێنراوە، ڕەنگە گرنگترینیان سێ یاسا بن و ڕەنگە زیاتریش بن، من پێموایە نیمچە كورتكردنەوەیەكی جەوهەری شارستانیەتی ئەوروپا و ئەزموونەكانی ڕۆژئاوا و چەمك و میتۆدەكانیەتی لە بونیادنانی دەوڵەت و كۆمەڵگە سەركەوتووەكاندا.
1ـ سێ یاساكە:
یاسای یەكەم: دەوڵەتەكە عەقائیدی نەبێت، لەهەموو ئایدیۆلۆژیایەكی ئاینی و نائاینی جیابكرێتەوە.
ئەم یاسایە پەیوەندی نێوان دەوڵەت و عەقیدە ڕێكدەخات ئەوەی پێویست بێت بۆ جیاكردنەوەیان لە یەكتر دەیڵێت. دەوڵەتی مۆدێرن ئەمڕۆ تەنها دەوڵەتی نیشتمانییە، نە دەوڵەتی ئاینییە و نە دەوڵەتی ئایدیۆلۆژییە، دەوڵەتێكە گرنگی بە پەرەپێدانی ناسنامەی نیشتمانی هاوبەش و یەكسانی نێوان هاوڵاتیەكانی و پاراستنی بەرژەوەندی نیشتمانی و سەروەری خاكەكەی دەدات، ئەو دەوڵەتە بیروباوەڕی ئاینی و ئایدیۆلۆژیای هیچ بەشێكی هاوڵاتیانی پەسەند ناكات و بەسەر بەشەكانی دیكەیدا نادات، ڕێگە بە دەزگاكانیشی نادات لایەنگری ئەم یان ئەو باوەڕی ئاینی و ئایدیۆلۆژی هاوڵاتیانی بكات، بۆئەوەی پرەنسیپی یەكسانی لە هاونیشتمانی بووندا جێبەجێبكات، پرەنسیپێك كە بەسەر خۆی و دامودەزگا بێلایەنەكاندا سەپێنراوە و دەبێت لە بەرامبەر بیروباوەڕی ئاینی و ئایدیۆلۆژی هاونیشتمانییەكانیدا پەیڕەوی بكات. بێلایەنی و دوورخستنەوەی دامودەزگا دەوڵەتییەكان لە ئایدیۆلۆژیا، یاسای بنەڕەتی و دایكی یاساكانی بونیادنانی دەوڵەتی هاوچەرخە و گرنگترین هۆكاری سەركەوتن و بەهێزی و سەقامگیری كۆمەڵگەكانێتی. میتۆدی سكۆلاریزمی سیاسی "بە سیما مێژووییەكەی وەك جیاكردنەوەی ئاین لە دەوڵەت و بە سیما سەردەمیانەكەی وەك جیاكردنەوەی دەوڵەت لە هەموو بیروباوەڕێكی ئاینی و ئایدیۆلۆژی دنیایی" ڕۆڵی هەبوو، كە لانی كەم لەماوەی سێسەد ساڵی مێژووی ئەوروپای هاوچەرخدا گەشەی كرد، ڕۆڵێكی بنەڕەتی و گرنگی هەبوو لەوەدا كە ئەمڕۆ دەتوانین پێی بڵێین "دەوڵەتی بێ بیروباوەڕی ئاینی و ئایدیۆلۆژی"، كە دەبینین لە دەستور و سیاسەتی وڵاتانی ئەوروپا و ڕۆژئاوا و زۆربەی وڵاتانی سەقامگیر و سەركەوتوودا لەڕووی زانستییەوە جێگیرە و بە یاسایی كراوە.
یاسای دووەم: دیموكراسی كۆمەڵایەتی بكرێت بە چوارچێوەیەك بۆ سیاسەت.
ئەم یاسایە چوارچێوەیەك و بەربەستێك دادەنێت لەبەردەم هەر دەستدرێژییەك بۆسەر مافی پێڕەوكردنی دەسەڵات بەپێی دیموكراسی سیاسی و ئەو حكومەتانەی بە دیموكراسی دێنەسەر دەسەڵات، بەربەستێك لەپێش دەسەڵاتەكانی دادەنێت كە ڕێگری دەكات لە تێپەڕاندنی بنەماكانی دیموكراسی كۆمەڵایەتی، وەك: ڕێزگرتن لە ئازادییەكان و مافە بنەڕەتییەكانی هاونیشتمانی بوون، ئازادی ڕاگەیاندن و ڕۆژنامەگەری، ئازادی بیروڕا و یەكسانی لە هاونیشتمانی بووندا، ڕێزگرتن لە مافە مەدەنییەكان و جیاوازی نەكردن لە پێڕەوكردنی دەسەڵات بۆ هەموو كۆمەڵگە و بەپێی مافی زۆرینەی هەڵبژاردن، هەر كەسێك و گروپێك هەڵببژێردرێت بۆ فەرمانڕەوایی كۆمەڵگە و بەڕێوەبردنی كاروبارەكانی. مافی دامەزراندنی حزب و كۆمەڵەی سیاسی و ئایدیۆلۆژی و هەڵبژاردنی ئەوەی حكومەت پێكدەهێنێت و كێ فەرمانڕەوایی دەكات بەپێی زۆرینە و دەستاودەست كردنی ئاشتیانەی دەسەڵات، لە بنەماكانی دیموكراسی سیاسییە لە كۆمەڵگە هاوچەرخەكاندا. بەڵام لە بەرامبەر ئەو مافەی زۆرینەدا بۆ دیاریكردنی ئەوانەی كۆمەڵگە بەڕێوەدەبەن و حكومەت دروستدەكەن و دەسەڵاتی جێبەجێكردن وەردەگرن لەڕێگای هەڵبژاردنەوە، ئەو سنور و چوارچێوەیەش هەیە كە نابێت تێیپەڕێنێت. ئەوە سنور و چوارچێوەیەكە دەوڵەتە شارستانییە هاوچەرخەكان داینناوە، بۆئەوەی دسەڵاتی دەوڵەت بۆ یەكسانی لەنێوان هاونیشتمانییەكانیدا لە دەسەڵاتی حكومەتە هەڵبژێردراوەكان باڵاتر بێت، لە یاساكانی دەوڵەت و دەستورەكانیشیدا جێگیری كردووە بۆ پارێزگاریكردن لە ماف و ئازادی هاونیشتمانییەكانیان بۆ دەستەبەركردنی یەكسانی لەنێوانیاندا. دیموكراسی كۆمەڵایەتی ڕێگا بە تاكەكان دەدات كە مافەكانی خۆیان پێڕەوبكەن لە دامەزراندنی حزبی ئایدیۆلۆژی، كە ڕیشەی فكری و ئایدیۆلۆژی جیاوازیان هەیە، هەروەها دیموكراسی سیاسی ڕێگا دەدات بە پێكهێنانی حكومەت و دەسەڵاتەكان بەپێی بردنەوەی زۆرینە، بەڵام براوەی هەڵبژاردن ناتوانێت جیاوازی و جیاكاری لەنێوان هاونیشتمانیاندا بكات لە چوارچێوەی كاری حكومەت و سیاسەتەكانیدا، دامەزراوەكانی دەوڵەت و ڕۆژنامەگەری و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و پەرلەمان، چاودێر دەبن بەسەر حكومەتەوە و دەسەڵاتی دادوەریش دەسەڵاتدار دەبێت بەسەرییەوە، ئەم دەوڵەتانە لەسەر بنەمای جیاكردنەوە و سەربەخۆیی ئەركەكانی هەرسێ دەسەڵاتەكە دروست دەبن، بۆئەوەی كاروبارەكان بۆ حكومەتە هەڵبژێردراوەكان نەهێڵێتەوە بۆ خراپەكردن و بەكارهێنانی دەسەڵات لە بەرژەوەندی بیروباوەڕە تایبەتەكانیدا.
لێرەدا دەوڵەت پرەنسیپی "سكۆلاریزمی كۆمەڵایەتی" جێبەجێدەكات، "قەدەغەی جیاوازی لەنێوان هاونیشتمانیانی دەوڵەت لەسەر بنەمای باوەڕ و ئایدیۆلۆژیا و ڕەگەز و چینایەتی یان ئیتنی یان نەتەوەیی دەكات"، ئەوەش ئەو پرەنسیپەیە كە لە سكۆلاریزمی سیاسییەوە سەرچاوەی گرتووە و دەرئەنجامەكەی جیاكردنەوەی دەوڵەت بوو لە بیروباوەڕ و ئایدیۆلۆژیاكان، هەر لەسەر بنەمای ئەو پرەنسیپەش یاساگەلێك هاتنەكایەوە كە پاڵپشتی جیاوازی نەكردنیان دەكرد لە هاونیشتمانی بوون و یەكسانی لە ماف و ئازادییەكاندا، ئەوەی كە ئەمڕۆ پێی دەڵێن دیموكراسی كۆمەڵایەتی و بۆتە سنور و چوارچێوەیەكی باڵای سیاسەت.
ئەوەی تێبینی كراوە، ئەمڕۆ بەهۆی ئەو سنور و چوارچێوەیەوە، حیزبە سیاسیەكان ڕكابەری لەسەر بنەمای باوەڕی ئاینی و ئایدیۆلۆژی ناكەن، بەڵكو لەسەر بنەمای پرۆگرامە خزمەتگوزاری و ئابورییەكان بۆ چاكسازی لە ئیدارە و گوزەرانی هەموو هاونیشتمانیان ڕكابەری دەكەن. ڕەنگە تێبینی كراویش بێت كە بردنەوەی هەڵبژاردن لەلایەن پارتێكی پارێزكاری ڕاستڕەوەوە یان لەلایەن پارتێكی چەپڕەوی ئازادەوە لە ئەمریكا یان هەر دەوڵەتێكی ئەوروپی، هیچ لە سیاسەتی دەوڵەت و حكومەت ناگۆڕێت لە بەرامبەر هاونیشتنمانیاندا، بەڵكو زۆرجار دەبینین كاریگەری لاوەكی و زۆر سنورداریان دەبێت و ئەو كاریگەرییەش هیچ بەركەوتنێكی لەگەڵ ئەو مافانەدا نابێت كە بە یاسا دانیان پێدانراوە.
هەموو دەوڵەتە هاوچەرخەكانیش پرەنسیپی لێپرسینەوە و شەفافیەت و بەكارهێنانی دارایی گشتی و ڕێگریكردن لە جیاوازی كردن لە خزمەتگوزارییە گشتییەكاندا، دەكەنە سنورێكی پێوانەیی دیكە لە پێش حكومەت و دەسەڵاتە هەڵبژێردراوەكاندا، بۆئەوەی دەسەڵاتی خۆی بۆ جیاوازی كردن لەسەر بنەمای بیروباوەڕ و ئایدیۆلۆژیا بۆ نموونە لە خزمەتگوزاری گشتیدا بەكار نەهێنێت. دامودەزگاكانی دەوڵەتیش دەسەڵاتی یاسایی خۆیان بۆ لێپرسینەوە لە هەموو ئاستەكانی حكومەتی هەڵبژێردراو لەسەر هەموو پێشێلكارییەكی ئازادییەكان و جیاكارییەك یان خراپ بەكارهێنانێكی پۆست و بەڕێوەبردنی دارایی گشتی، ڕاگەیاندن و ڕۆژنامەگەری ئازادیش وەك دەسەڵاتی چوارەم، كار بۆ ئاشكراكردنی هەر پێشێلكارییەك و دامەزراوەی داواكاری گشتیش كە نوێنەرایەتی گەل و هاونیشتمانی دەكات، هەڵدەستێت بە شوێنكەوتنیان و لێپرسینەوە لە هەموو پێشێلكارییەكان. ئەو سنورەی دیموكراسی كۆمەڵایەتی بۆ هاوسەنگی سیاسەت و دەسەڵاتەكانی حكومەتی هەڵبژێردراوی داناوە، ئەمڕۆ بووە بە یەكێك لە گرنگترین بنەماكانی ئیدارەی دیموكراسیانەی هاوسەنگ بۆ دەوڵەت و كۆمەڵگە هاوچەرخەكان. هاوسەنگیش لێرەدا مافی زۆرینەیە لە وەرگرتنی دەسەڵات، لە بەرامبەر ڕێزگرتن لە ماف و ئازادی سەرجەم هاوڵاتیان و ڕێگری كردن لە دەسەڵاتی هەڵبژێردراو لە جیاكاری كردن لە نێوانیاندا.
یاسای سێیەم: هاوسەنگی ئابوری ئازاد و دەوڵەتی باج ئەستین.
وڵاتان بە توانا ئابورییەكانیان ڕكابەری یەكتر دەكەن، پارتە سیاسیەكانی ناو ئەو دەوڵەتانەش بە بەرنامە ئابورییەكانیان و سەلماندنی توانای خۆیان بۆ پەرەپێدان و گەشەكردنی ئەو ئابورییە و دابینكردنی هەلی كار ڕكابەری یەكتر دەكەن، زیاتر لەوەی ڕكابەری لەسەر تێزە ئایدیۆلۆژییەكانیان بكەن. ئەمڕۆ دەوڵەتە هاوچەرخەكان هەموو گرنگی پێدان و كۆشش و كار و فەرمانبەرانی خۆیان تەرخان دەكەن، بۆ پەرەپێدان و گەشەكردنی ئابوری و سامانی گشتی و خۆشگوزەرانی كۆمەڵایەتی هاونیشتمانییەكانیان. ئەمڕۆ ئایدیۆلۆژیای ڕاستەقینەی دەوڵەتانی هاوچەرخ جگە لە ئایدیۆلۆژیای گەشەپێدانی ئابوری هیچی دیكە نییە، بە بەهێزكردنی ئەو ئابورییە دەوڵەت بەهێزدەبێت و كۆمەڵگە گەشەدەكات و خۆشگوزەرانییان فرەتر دەبێت. بە كرداری نمونەی دەوڵەتی ئایدیۆلۆژی ڕەنگە لەسەر شانۆی سیاسی بەپێی یەكێك لە بیروباوەرەكان "ئاینی، یان نەتەوەیی، یان چینایەتی، یان هەر جۆرێكی دیكە" نەمانێت یان زۆر كەم بووبێتەوە، كە هۆكاری ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ شكستخواردنیان لەڕووی ئابورییەوە، ئەمڕۆ كۆمەڵگە مرۆییەكان دەزانن كە دەوڵەتی سەركەوتوو لەڕووی ئابورییەوە دەوڵەتە گونجاوەكەیە، چونكە سەركەوتنی ئابوری واتای دابینكردنی بارودۆخی گونجاو و پێداویستییەكانی ژیانی شكۆمەندانەیە بۆ هاوڵاتیان و دەستەبەركردنی پاشەڕۆژی نەوەكانیانە، كەواتا گەشەكردنی ئابوری گرنگترین و باڵاترینە لە سیاسەتی بەڕێوەبردنی دەوڵەتانی هاوچەرخدا، بۆیە دەبێت گرنگی بە گەشەپێدانی هەموو كەرتەكانی دیكەش بدات، چ خزمەتگوزاری كۆمەڵایەتیەكان بێت یان پەروەردە و تەندروستی و ڕۆشنبیری و ژینگەیی و پەرەپێدانی ژێرخان بێت، دابینكردنی هەلی كار و گەشەپێدانی تواناكان و زانیارییەكان "مەعارف" و شارەزاییەكانی هاونیشتمانییەكانی، واتا پەرەپێدانی توانا ئیداری و زانستییەكانی كۆمەڵگە، لەهەمان كاتیشدا پەرەپێدانی لێهاتووییەكانی كەرتی ئیداری و حكومی خودی دەوڵەت.
نمونەی باوی ئەم سەردەمە لە بەڕێوەبردن و پەرەپێدانی ئابوری لە دەوڵەتی هاوچەرخی سەركەوتوودا، لەسەر بنەمای "هاوسەنگی ڕاگرتن لەنێوان ئابوری ئازاد و نمونەی دەوڵەتی باج ئەستێن" دروست دەبێت، هاوسەنگییەكەش لێرەدا لەنێوان ماف و ئەرك و دابەشكردنی ڕۆڵی لایەنە چالاكەكانە لە گەشەكردنی ئابوریدا.
ئابوری ئازاد لەسەربنەمای ئەوە بونیاد دەنرێت كە كرداری پەرەسەندنی كردەیی ئابوری بە ڕێچكەی پڕكردنەوەی بۆشاییە بازاڕییەكان و بەكارهێنانی دەرفەتەكاندا تێپەڕێت بە بەردەست بوونی دوو پێكهاتە: یەكەمیان وزەی داهێنەرانە و مەعریفیانە و كارگێڕیانەی خاوەن پرۆژەكان، دووەمیش بەردەست بوونی سەرمایە بۆ دابینكردنی دارایی و تەواوكردنی پرۆژەكان.
بۆشاییە بازاڕییەكان لە ڕاستیدا دەرفەت و تواناكانی دیاریكراو نین، ئامانجی تایبەت بۆ دۆزینەوە و پڕكردنەوەی هەردوو پێكهێنەرەكەی سەرەوە، دەستكەوتنی قازانجە "ئەوەش گرنگترین بنەماكانی گەشەكردنی سامانی نەتەوەكانە بەپێی تیۆرەكەی ئادەم سمیس، داهێنەری زانستی ئابوری و یاساكانی"، هەر لەوەشەوە گەشەسەندنی ئابوری دەوڵەتان بەدەست دەهێنرێت، كاتێك تواناكانی دەوڵەت بۆ پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری بۆ كۆمەڵگە زیاد دەكات، بە زیادكردنی داهاتەكانی لەڕێگای ئەو باجانەوە كە لە هەردوو لایەنی وەبەرهێن وەردەگیرێت بۆ دابینكردنی دارایی بەرنامە خزمەتگوزارییە كۆمەڵایەتیەكان و پەرەپێدانی ژێرخانەكان، بنەمای گەشەكردن و پەرەسەندنی ئابوری لەسەر دوو لایەنی چالاك لە كردەی ئابوری وەبەرهێنەر و ڕۆڵی دەوڵەت لە سەرخستنیدا وەستاوە، یەكەمیان دابینكردنی هەلی كار و چاودێری و گرنگیدان بە كارامەییەكان و تواناكانی كۆمەڵگە، بۆئەوەی پەرەپێدانی خۆبەخۆی ئابوری جێبەجێ بكەن، لەوانەش زیادكردنی توانای دارایی دەوڵەت لەڕێگای میكانیزمی وەرگرتنی باج خستنەسەر قازانج بە مەبەستی دابینكردنی دارایی و جێبەجێكردنی بەرنامە گشتییەكان بۆ گشت كۆمەڵگە.
دوو لایەنە تایبەت و چالاكەكە لە كردە ئابورییە وەبەرهێنە پەرەپێدەرییەكاندا لە هەوڵی بە دەستهێنانی قازانجدان "ئەو لایەنەی كە پرۆژەكان دادەهێنێت و بونیادی دەنێت و بەڕێوەی دەبات، ئەوانەی دیكەش كە وەبەرهێنانی تێدا دەكەن بە مەبەستی جێبەجێكردنیان"، لایەنە گشتییەكانیش سودی لێدەبینن، دەوڵەت و كۆمەڵگە پێكەوە. هاوسەنگی كردنیش لەنێوانیاندا بەم شێوەیە دەبێت: لە بەرامبەر مافی تایبەت لە وەبەرهێنان و كۆكردنەوەی قازانجدا بۆ لایەنە وەبەرهێن و جێبەجێكارەكان، ئەركی پێدانی باجیان بە حكومەت بەسەردا دەدرێت، لە بەرامبەر مافی باج وەرگرتنیشدا، پێویستە حكومەت بارودۆخی گونجاو بۆ سەركەوتنی پرۆسەی ئابوری بڕەخسێنێت، لەوانەش سەقامگیری كۆمەڵایەتی و پەرەپێدانی پەروەردە و تەندروستی و ژێرخانی پتەو و بەهێز.
هەروەها لە ئەركەكانی حكومەتە كە ئەو باجە زۆرەی بەسەر قازانجی وەبەرهێنەكانیدا سەپاندووە، بە گونجاوترین شێوە بەكاری بهێنێت و داواكاری و پێویستییەكانی هەموو كۆمەڵگە جێبەجێبكات (پێویستی تاكەكان و كۆمپانیاكان پێكەوە، چونكە ئەوان باجەكە دەدەن)، چونكە ئەو باجانە لەڕاستیدا وەك كرێیەكە تاك و كۆمپانیا و دامەزراوەكان دەیدەن بە دەوڵەت و دامەزراوە حكومەتیەكەی، بۆئەوەی فەرمانە خزمەتگوزارییە گشتییەكانی بۆ كۆمەڵگە جێبەجێبكات، واتا خزمەتگوزارییەكان بۆ ئەوانەیە كە باج دەدەن بۆ پەرەپێدانی ژیانی كۆمەڵایەتی و ئابوری.
نمونەی "ئابوری ئازاد لە دەوڵەتی باج ئەستێن"دا، ئەو بنەمایەیە لەو میتۆدە ئابورییەی كە دەوڵەتە هاوچەرخە سەركەوتووەكانی ئەمڕۆ پێڕەوی دەكەن، ماركسییەكان ناویانناوە "ئابوری سەرمایەداری" و پێچەوانەی "ئابوری سۆسیالیستی"یە، كە ئەوان كاری پێدەكەن، سیستەمی ئابوری سۆسیالیستی لەسەر بنەمای پاوانكردنی چالاكییە ئابورییەكان و پرۆسەكانی لەلایەن دەوڵەتەوە بونیادنراوە، لەو سیستەمەدا دەوڵەت كرێی كار دەدات بە هاونیشتمانییەكانی، لە كاتێكدا لە نمونەی ئابوری ئازاددا "سەرمایەداری" هاوڵاتیان كرێ لەشێوەی باجدا دەدەن بە دەوڵەت، بۆئەوەی ئەرك و فەرمانەكانی خۆی جێبەجێبكات. نمونەی سیستەمی سۆسیالیستی، لەسەر ئەو بنەمایە دروست بوو كە دەوڵەت دەتوانێت دادپەروەری بۆ چینی كرێكار بەدیبهێنێت، ئەوەش بە وەلانانی لایەنە وەبەرهێنە هاوبەشەكان لە پرۆسەی ئابوری وەبەرهێنەرانەدا و دەوڵەت جێگایانی گرتەوە، بەڵام شكستی گەورەی لە ئەزمونە ئابورییەكانیدا خوارد، لەڕووی سیاسییەوە سیستەمە ئابورییەكە بوو بە هۆكاری دروست بوونی دەوڵەتی دكتاتۆری سەركوتكەر، كەچی لە بەرامبەردا "نمونەی ئابوری ئازاد لە دەوڵەتی باج ئەستێن"دا، سەركەوتنی گەورەی لە وڵاتانی جیهاندا بەدەستهێنا، تەنانەت لە دەرەوەی ئەوروپای ڕۆژئاوا و ئەمریكا و ژاپۆنیش، بوو بە هۆكاری سەقامگیری سیستەمە دیموكراسی و لیبراڵەكان تیایاندا. بەبێ چوونە ناو هۆكارەكانی سەركەوتن و شكست خواردن، ئەوە پوختەی هەموو ئەزمونە ئەوروپی و جیهانییەكان بوو لە سەدەی بیستەمدا.
نمونەی ئابوری ئازاد و دەوڵەتی باج ئەستێن هاوسەنگییەكی باش دروست دەكات، لەنێوان زیادكردنی توانا داهێنەرەكانی كۆمەڵگە و ئیدارەدانی خۆیی بۆئەوەی پەرەپێدانی ئابوری و بەرهەمهێنان و زیادكردنی ئەو سامانانە بخاتە سەرپێ لەلایەك و دەوڵەت وەك كۆكەرەوەی باج لە قازانجی وەبەرهێنانە ئابورییەكان لەلایەكی دیكەوە، بۆ دابینكردنی دارایی و گەشەپێدانی كەرتەكان و بەرنامە خزمەتگوزارییەكانی پەروەردە و تەندورستی و شارستانی و كۆمەڵایەتی، لەوانەش گرنگتر كەمكردنەوەی جیاوازییە چینایەتی و گوزەرانییەكانی دانیشتوانەكانیانە، لەوانە بەدیهێنانی دادپەروەری كۆمەڵایەتی، ئەوە سەرەڕای بەكارهێنانی لە پەرەپێدانی ژێرخانی دەوڵەتاندا.
لەم نمونانەدا گەشەی ئابوری جێگیر و بەردەوامە لە خۆنوێكردنەوەدا و بەردەوام گەشەكردووە، لەڕێگای دووبارە وەبەرهێنانەوەی قازانجە بەرهەمهێنراوە نوێیەكانەوە، دووبارە گۆڕینیان لە پاشەكەوتی خەڵك و كۆمپانیاكانەوە لە بانكەكان و سنوقەكانی خانەنشین و پاشكەوت و وەبەرهێنانەوە، بۆ وەبەرهێنانێكی نوێ و پرۆسە و دەرفەتی ئابوری نوێ، ئەو كردارەش لە پرۆسەی كارلێكی زنجیرەیی فیزیا و لەتبوونی گەردیلە دەچێت، سامانە بەرهەمهێنراوە پاشەكەوت كراوەكە، دووبارە دەگەڕێتەوە بۆ بەرهەمهێنانەوەی سامان و قازانجی نوێ، لەوانە زیادكردنێكی جێگیر لە سەرچاوەكانی باجدا بۆ دەوڵەت، بۆئەوەی بتوانێت تواناكانی خۆی لە فراوانكردن و چاككردنی خزمەتگوزارییەكاندا زیاتربكات، ئەوەش ڕۆڵی خۆی دەگێڕێت لە ڕەخساندنی بارودۆخێكی گونجاوتر بۆ پرۆسەی گەشەكردن و فراوانبوونی ئابوری هەڵكشاو كە لە دەرئەنجامی ئەو كارلێكە هاوبەشەوە دروست دەبێت.
گومانی تێدا نییە كە گرنگترین پێداویستییەكانی ئەوانەی باج دەدەن، ئەوەیە كە دەوڵەت ئەو باجەی ئەوان بەشێوەیەكی باش و بەرپرسانە بەكاربهێنێت، كە لە چالاكییەكانی كۆمەڵگە و هاونیشتمانییەكانی و كۆمپانیاكانییەوە كۆی دەكاتەوە، بۆئەوەی چوستتر و شەفافتر بێت، چونكە لەسەر چۆنێتی بەكارهێنانی ئەو باجەی كۆی دەكاتەوە لێپرسینەوەی لەگەڵ دەكرێت "بەپێی ئەو بەرنامە خزمەتگوزارییە بڕیار لێدراوەی كاری پێدەكات"، بەدواداچون بۆ شوێن و چۆنێتی خەرجكردنی ئەو باجە كۆكراوەیە دەكرێت.
دەوڵەتی سەركەوتوو وەك لە جیهانی ئەمڕۆماندا دەیبینین، بریتی نییە لە سیستەمێكی فەرمانڕەوایی و سەركوتكردن، وەك ئەوەی بە درێژایی مێژوو لێی تێگەیشتبوون، بەڵكو زۆربەی ئەركەكانی وەك دەزگایەكی ئیدارەدان لە چوارچێوەی كۆكردنەوەی باج و پلاندانان و دابینكردنی دارایی، بۆ خزمەتگوزارییە كۆمەڵایەتییە گشتییەكان و پەرەپێدانی ژێرخان و دابینكردنی هەلومەرجی پێویست بۆ گەشەكردن و پەرەپێدانی ئابوری قەتیس بووە، واتا بۆئەوەی ئەركەكانی خۆی بەرامبەر ئەوانەی باج دەدەن جێبەجێبكات، لەو ئەركانەش، باشتركردنی كاری حكومەت و شەفافیەتی كاری دامودەزگاكانی، لە ڕاستیشدا حكومەت دەبێتە كرێكار لەلای ئەوانەی داهات و دارایی بۆ دابین دەكەن، كە ئەوانیش هاوڵاتیانن و لەڕێگای چالاكییە ئابورییەكانیانەوە دارایی حكومەت دابین دەكەن، ئەوەش ئەو نمونەی حوكمڕانییەیە كە ئەمڕۆ لە دەوڵەت و كۆمەڵگەكانی ئێمەدا ونە و بوونی نییە.
2ـ گرنگی سێ یاساكە بۆ دەوڵەت و كۆمەڵگەكانی ئێمە:
ئەوە تەنها دەوڵەتە دیموكراسییە سەركەوتووەكان نییە كە بەو سێ یاسایە و نمونەی ئابوری "سەرمایەداری" ئازاد لە دەوڵەتی باج ئەستێندا كاردەكەن، بەڵكو تەنانەت دەوڵەتانی دیكتاتۆری و نیمچە دیكتاتۆری وەك "چین و توركیا و سعودییە و دەوڵەتانی كەنداو"یش كاریان بەو سێ یاسایە كردووە، سەركەوتنیشیان بەدەست هێنا لە بەدەستهێنانی گەشەكردنی ئابوری هەڵكشاودا، پێچەوانەكەشی دەبینین لەو دەوڵەتانەدا كە پشتیان بە فرۆشی نەوت و سامانە سروشتییەكان و كۆنترۆڵكردنی ئابوری لەلایەن دەوڵەتەوە بەستووە بۆ مووچە و گوزەرانی هاونیشتمانیان، وەك "میسر و عێراق و سوریا و لیبیا و یەمەن و جەزائیر و....تاد"، "هەڵبەتە كوردستانەكەی خۆشمان لەو چوارچێوەیەدایە ـ وەرگێڕ"، ئەو وڵاتانە لە شكست بەرەو شكستی دیكە مل دەنێن لەڕووی سیاسی و ئابورییەوە، گەلەكانیشیان بوونەتە نێچیری گەندەڵی بیرۆكراسی و دەسەڵاتخوازی، ئەم دەوڵەتانە داهاتەكانیان بۆ دابینكردنی گوزەرانی ژمارەیەكی زۆر لە فەرمانبەران بەكاردەهێنن، لەگەڵیشیدا سیستەمگەلێكی سەركوتكەر و نەبوونی ئازادی دێتەكایەوە، چونكە گوزەرانی هاونیشتمانیانی لەژێر دەستدایە. دەتوانین تێبینی ئەو جیاوازییە بكەین لەنێوان دەوڵەتە سەركەوتووەكان و شكست خواردووەكاندا، كاتێك ئەو دەوڵەتانەی پشت بە داهاتە سروشتییەكانیان دەبەستن (دەوڵەتە ڕەیعیەكان)، كە ئابورییەكەی لەژێر دەسەڵاتی دەوڵەتدایە، زۆربەی داهاتەكەی (دەگاتە ڕێژەی 90%) بۆ بودجەی كارپێكەر، واتا بۆ مووچە خەرج دەكات و كەمێكی بۆ وەبەرهێنان و خزمەتگوزاری دەمێنێتەوە، بە پێچەوانەوە لە دەوڵەتانی ئابوری ئازاددا، زۆری بودجەكەی (دەگاتە 90%) كە لە كۆكردنەوەی باجەوە دەستی دەكەوێت، بۆ خزمەتگوزاری و پەرەپێدانی ژێرخان بەكاری دەهێنێت، بەشێكی كەمیشی كە ناگاتە ڕێژەی (10%) بۆ بودجەی كارپێكەر تەرخان دەكات.
دەوڵەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پێویستیان بە دووبارە بونیادنانەوەیە، بۆئەوەی لەسەر بنەماكانی ئەو سێ یاسایە بونیاد بنرێنەوە، یەكەم هەنگاویش بۆ بونیادنانەوە ئەوەیە، كە لەو داخرانە ئایدیۆلۆژیانە دەربازبن و ڕوو لە كرانەوە بەڕووی شارستانیەتی دونیای هاوچەرخدا بكەن، نەك بیشێوێنن و ڕق و كینەی لە بەرامبەردا بچێنن، ئەو گۆشەگیرییەی پێشڕەوانی هەرسێ قوتابخانە ئایدیۆلۆژییەكان "سەلەفییەتی ئاینی و ناسیونالیستی و ماركسی" پێڕەوی دەكەن، هۆكاری ئەو شكستەن كە دەوڵەت و كۆمەڵگەكانمان تێیكەوتوون، دووپات كردنەوەی ئەو نمونە شكست خواردووانەن كە گەلانی دونیا لە ئەزمونەكانی خۆیان دەرهێناوە، بەتایبەتی لە ئەوروپادا و لەوەوە ناوچەكانی ئێمە بوون بە كێڵگەی بەپێتی ئەو ئایدیۆلۆژیایانە، دواكەوتن و پاشەكشەی دەوڵەت و كۆمەڵگەكانمان كە لێژبوونەوەكەی بەردەوام دەبێت لەهەموو بوارەكانی ژیان و ئابوریدا بەهۆی ئەو ئایدیۆلۆژیایانەوە بوو.
3ـ كۆتایی و دەرئەنجامەكان:
ئەو سێ یاسایەی سەرەوە، كرۆكی شارستانیەتی ئەوروپی و ڕۆژئاوایین بەگشتی، ڕەنگدانەوەی گەشەكردنی چەمكەكانیانە لەڕێگای ئەزمونەكانیانەوە بە درێژایی سێ سەدە لە بونیادنانی دەوڵەتەكانیان و گەشەی سیستەمە ئابورییەكانیان. ئەوانە ئەو یاسایانەن كە لە پشتی هێزی دەوڵەتە هاوچەرخەكانیان و خۆش گوزەرانی كۆمەڵگەكانیان و هێزی دیموكراسیەتەكەیانەوەیە، هەروەها لە پشتی گەشەكردنی ئابوری و كۆمەڵایەتی كلتورییانەوەیە، ئەوە نمونەی پوختەی ئەزمونە كەڵەكەبووەكانیانە بە "سەركەوتوو" و "شكستخوادوو"یانەوە، وەك یەك و بە درێژایی ئەم سەدانەی دوایی.
ئەم یاسا ئەزمونكراونە ئەمڕۆ بوونەتە خاڵی هاوبەشی نێوان نەتەوەكان و ڕۆڵیان هەیە لە بونیادنانی دەوڵەتەكانیاندا لەسەر بنەمای پتەو و سەركەوتوو، بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی خۆشگوزەرانی كۆمەڵگاكانیان و گەشەكردنیان لەڕووی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابورییەوە. سەركەوتنی ئەزموونەكانی ئەم یاسایانە لەوڵاتە ئاسیاییەكان و لە دەرەوەی ئەوروپا، وەك: هندستان و كوریای باشور و ژاپۆن و توركیا و بەرازیل، بەهایەكی مرۆیی گشتی خستەسەر شێوازەكانی فەرمانڕەواییان، ئەوەش بوو بەهۆی ئەوەی ئەو یاسایانە ببن بە یاسای گشتی شارستانی بوون و بوونیادنانی دەوڵەتان و سیستەمی دەسەڵات و ئابوری و وڵاتانی جیاواز لەڕووی كولتور و جوگرافیا و مێژووەوە هاوبەشییان تێداكرد. یەك جۆر یاسان لە بارودۆخ و كولتوری مێژوویی و كات و شوێنی جیاوازدا جێبەجێكران و سەركەوتنیان بەدەست هێنا. نەتەوەكانی دەرەوەی ئەوروپا سەرەتا پشتیان بە سەركەوتنی ئەزمونەكانی كۆمەڵگەكانی ئەوروپا بەست، بۆئەوەی لەوانەوە بگوێزرێتەوە بۆ سەرتاسەری جیهان، كە دەبێت كۆمەڵگەكانی ئێمەش سودیان لێ ببینن بۆ چاككردنی باروخەكەیان و بونیادنانی دەوڵەتە هاوچەرخەكانیان لەسەر ئەو بنەمایانە.
لە ڕاستیدا كێشەكانی كۆمەڵگەكانی ئێمە دوو كێشەیە، یەكەمیان ئەوەیە كە كاری بە هیچ كام لەو سێ یاسایەی شارستانی بوون نەكردووە، نە كاری بەوەكرد كە دامەزراوەكانی دەوڵەتەكەی لەسەر بنەمای بێ ئایدیۆلۆژیایی بونیاد بنێت، نە كاریشی بە سیستەمی دیموكراسی كرد لە سیستەمی فەرمانڕەوایەتییەكەیدا، نە كاریشی بە ئابوری ئازاد كرد لە گەشەپێدانی سامان و توانا ئابورییەكەیدا، دووەمیش ئەو جەنگە ماڵوێانكەرە ڕێگرەیە لە یاساكانی شارستانی بوون كە لە سەرەوە ئاماژەمان پێیاندا، لە ڕەوتە ئایدیۆلۆژییە باو و بە هەژموونەكان لە جیهانی عەرەبیدا "ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست"، ئەوانە ئەگەر لە تێزە ئایدیۆلۆژییەكانیشیاندا جیاوازبن "ئاینی و نەتەوەیی و ماركسی"، كە هەموویان لە مێژوودا و لەناوەوە و دەرەوەی وڵاتانی عەرەبیدا شكستیان هێنا، بەڵام لەوڵاتانی ئێمەدا لە خاڵێكی هاوبەشدا یەكدەگرنەوە، كە ئەویش: دوژمنایەتی كردنی شارستانیەتی ئەوروپا و ڕۆژئاوا و جیهان و یاسا و چەمكەكانیانە.
جیهانی عەرەبی "ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست"، بەدەر نییە لە جیهان بەگشتی و تاكە هۆكارێك نییە بۆ ڕێگریكردن لە بەكارهێنانی ئەو یاسایانەی كە تاقیكراونەتەوە و سەركەوتوو بوون، بۆئەوەی دەوڵەت كۆمەڵگەكانمان هەستانەوەی ڕاستەقینە بەخۆیانەوە ببینن، ئێمە هیچ جیاوازییەكمان نییە لەگەڵ كۆریا یان هندستان یان توركیا یان مالیزیا و....تاد، تاكە جیاوازی ئەو بەربەست و ڕێگرییە فكریانەیە كە باسمان كرد، هەروەها ئەو كولتوری ڕقەیە بۆ ئەوروپا و ڕۆژئاوا كە ئایدیۆلۆژیا توندڕەو و دەمارگیرەكان لە وڵاتانی عەرەبیدا بڵاویان كردۆتەوە، جەنگێكی كوێرانەیان لە بەرامبەریدا ڕاگەیاندووە و كۆمەڵگەكانیان دابڕیوە لەهەموو جیهان و ئەزمونەكانیان و یاسا سەركەوتووەكانیان.
هەنگاوی یەكەم بەرەو ڕزگاری و هەستانەوەی ڕاستەقینەی كۆمەڵگەكانمان، بریتییە لە كرانەوە بەڕووی جیهاندا و وەرگرتنی ئەزمون و یاسا سەركەوتووە ئەزمونكراوەكانیانە. ئەوە تێز و چارەسەرە ئایدیۆلۆژییەكان نین كە بەشدارییان كردووە لە بونیادنانەوەی نەتەوەكاندا، بەڵكو بەردەوام هۆكاربوون بۆ داڕوخانیان، هەروەك ئەزمونەكان و مێژوو لە ئەوروپا و جیهان و لەگەڵیشیاندا جیهانی عەرەبی سەلماندیان، بەڵكو پێچەوانەكەی لە كرانەوە بەڕووی جیهاندا و وەرگرتنی ئەزمونەكانیان و یاسا شارستانییەكانیان وەك بنەمایەك، بۆ دیاریكردنی ڕێگای هەستانەوەمان و دووبارە بونیادنانەوەی دەوڵەت و كۆمەڵگەكانمان، لەسەر بناغەی بەهێزی زانستی ئەزمونكراو و پتەو و سەركەوتوو.
سەرچاوە: akhbaar.org