نووسینی: نەجمەدین فەقێ عەبدوڵڵا- وەرگێڕانی: عادل عەلی
رانانی: تەها سلێمان

بۆچی ئەم كتێبانە؟
پێش ئەوەی كوردستانی نوێ دەرفەتمان پێبدات وەك یەكەمین رۆژنامەی رۆژانە؛ هەفتانە و دوور لە رێوڕەسمە تەقلیدییەكان لاپەڕەی (جینۆسایدنامە) ئامادەبكەین و بۆ ساڵی دووەمینە سەدان بابەت و چاوپێكەوتن و راپۆرتمان بڵاوكردووەتەوە، كە تێكڕایان تایبەت بوون بە جینۆسایدكردنی كورد و كوردستان، ناوە ناوە و لە ساڵانی رابردوودا هەر كتێبێكی باشمان بەردەست كەوتبێت لەبارەی تاوانەكانی جینۆساید بەگشتی و جینۆسایدكردنی گەلی كورد و كوردستان بەتایبەتی، رانانمان بۆ كردووە و (كوردستانی نوێ) بێ دوودڵی بڵاویكردووەتەوە. 
ئێستا كە كوردستانی نوێ (جینۆسایدنامە)ی سەرپشك كردووە لە چوارچێوەی كاری رۆژنامەوانی و بابەتیبووندا، هیچ سانسۆرێكی نییە بۆ بابەت و چاوپێكەوتن و راپۆرت و زانیارییەكان كە بڵاویدەكەینەوە، دەستی ئێمە واڵاترە بۆئەوەی هەرچی زیاترە خزمەت بە دۆسێی تاوانەكانی جینۆساید و ئەنفال بكەین و هەرچی زانیاریی دروستە بیگەیەنینە خوێنەرانمان. 
یەكێك لەو تەوەرانەی بەردەوام دەستی بۆ دەبەین، ناساندنی ئەو كتێب و بڵاوكراوانەیە كە تایبەتن بە جینۆساید و ئەنفال و خوێندنەوەیان بۆ دەكەین و بەپێی توانا هەوڵی ناساندنیان بە خوێنەران دەدەین، چونكە باوەڕمان وایە زۆرێك لەو كتێبانەی لەوبارەیەوە بڵاودەكرێنەوە، هەم گرنگن و باس لە تاوان و رەهەند و کاریگەرییەكانی دەكەن و هەمیش بە تیراژێكی كەم چاپ و بڵاودەبنەوە و زۆربەی جاریش شێوازی دابەشكردن و فرۆشتن و گەیشتنیان بەدەستی خوێنەر گرفتی زۆری تێدایە. 
رێك دەمانەوێ بێژین ئەركی ئێمە لەم ئاستەدا دوو بەرپرسیارێتی گرنگە، یەكەمیان باسكردن و خستنەڕووی ناوەڕۆك و گرنگی و بەهای كتێبەكەیە و دووەمیان هەوڵدانە بۆ ناساندنی كتێبەكە یان بڵاوكراوەكە، بۆئەوەی خوێنەر بێبەش نەبێ لە زانیارییە گرنگەكانیان. 
تا ئێستا چەندین كتێبمان بەدەست گەیشتووە و لەهەمان كاتدا زۆری تریشمان لەبەردەستدایە؛ كەم و زۆر هەوڵمانداوە ناساندن و خوێندنەوە بۆ بەشێكیان بكەین بەردەوامیش دەبین، چونكە باوەڕمان وایە ئەمەش وەك لایەنەكانی تری كاركردن لە دۆسێی تاوانەكانی جینۆساید و ئەنفال، خزمەتە بە ئەرشیفكردن و دۆكیۆمێنتكردنیان. 
مافی ئەوەش بە خۆمان دەدەین؛ بە تەواوی نووسەرانی بواری جینۆساید و ئەنفال بێژین، هەر كتێب و بڵاوكراوەیەكتان لەلایە، دوودڵ مەبن لە ناردنی بۆ (جینۆسایدنامە) بە كاغەزی یان بە ئەلەكترۆنی، بۆئەوەی شوێنی شیاو لەم پرۆژەیەدا بگرێت.
تاوانێكی لەبیركراو
تاوانێكی لەبیركراو؛ لێكۆڵینەوەیەكی رووناكبیر و نووسەر (نەجمەدین فەقێ عەبدوڵڵا)یە دەربارەی (ئەنفال و تاوانەكانی جینۆساید لە كوردستان) و لە بنەڕەتدا بە زمانی عەرەبی نووسراوە و نووسەر (عادل عەلی) وەریگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی. چاپی كوردییەكەی 2014یە كە لەلایەن (ئەكادیمیای هۆشیاریی و پێگەیاندنی كادیران)بە تیراژی (2000) دانە و زنجیرەی (523) بڵاوكراوەتەوە. 
 
 
نووسەری کتێبەکە دەیەوێت ئەو راستییە بسەلمێنێت کە تاوانەکان لە مێژووی نوێی عیراقدا دژ بە كورد و پێكهاتە ناعەرەبی و نا بەعسییەكان نەوەستاوە، بەڵکو پەلی هاویشتووە بۆ دراوسێكانی عیراقیش، تا ئەو ئاستەی عیراق دەكاتە دەوڵەتێكی تاوانكار و ترسناك و نامۆ لە ناوچەكە و جیهانیش، بەڵام ناشیشارێتەوە كە گەلی كورد لە عیراقدا پشكی شێری بەركەوتووە
 پێشەكی و قسەیەكی جددی 
نووسەر لە پێشەكییەکەیدا دەنووسێت:  (ئەو زنجیرە تاوانانەی كە رژێمی پێشووی عیراق دژی گەلانی عیراق ‌و ناوچەكە ئەنجامیداوە، زۆرن لە ژمارە نەهاتوون. زۆربەی زۆریان دەچنە خانەی تاوانەكانی دژی مرۆیی ‌و تاوانی جینۆسایدەوە) ئەم دەربڕینە لە سەرەتاوە لە خۆڕا نەهاتووە، بەڵكو ئەوان شارەزاییەكی باشیان لەبارەی مێژووی تاوانەكانی جینۆساید و دژی مرۆیی لە عیراقدا هەیە، بەتایبەتی لە سەردەمی حوكمڕانیی حزبی بەعسی فاشیدا، ئەمەش وای لێدەكات بێ دوودڵی و سڵەمینەوە و راگرتنی خوێنەر و سووڕاندنەوەی لەناو تەم و مژی وشەسازیدا، پێی بڵێت: ( روون نییە كە ئەوە چانسی خراپی قوربانییەكانی رژێم بوو، كە جیهان مافەكانیانی لەبیركرد یان چانسی رژێمی سەدام حسێن ‌و دار و دەستەكەی بوو؟ یاخود بەرژەوەندییە سیاسییەكان بوون دواجار بڕیاری فەرامۆشكردن یان نەوروژاندنی تاوانی لەناوبردنی بە كۆمەڵ دەدەن كە لە دژی گەلێك یان رەگەزێك یان گروپ‌ و تایفەیەك ئەنجامدەدرێن، جا چ لە عیراق بێت یان لە هەر پانتاییەكی تری دنیادا).
پاشان دەڵێت: (شتێكی سەرسوڕهێنەر نییە كە جیهان بەشێوەیەك لە شێوەكان تاوانەكانی سەدام حسێنیان لەبیركرد لە قڕكردن و بە كۆمەڵكوشتنەكانی كە لە دژی كورد ‌و شیعەی عیراق ئەنجامیدا، هەروەها لە دژی گەلی كوێت‌ و گەلانی ئێران، یان لەبیركردنی بەرپرسیارێتی وێرانكردنی عیراق كە بووە مایەی لاوازكردنی گەلەكەی كە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ‌و جیهان نموونەی نەبێت لە خراپیدا)، وەك دەبینی شارەزاییەكانی نووسەر و لێكۆڵەر تەنیا لەسەر تاوانەكانی ئەنفال و جینۆسایدكردنی گەلی كورد و كوردستان نییە، بەڵكو لەسەر كۆی تاوانەكەیە لە مێژووی نوێی عیراقدا دژ بە كورد و پێكهاتە ناعەرەبی و نا بەعسییەكان و تەنانەت پەل دەهاوێژێ بۆ دراوسێكانی عیراقیش، تا ئەو ئاستەی عیراق دەكاتە دەوڵەتێكی تاوانكار و ترسناك و نامۆ لە ناوچەكە و جیهانیشدا، بەڵام ناشیشارێتەوە كە (گەلی كورد لە عیراقدا پشكی شێری بەركەوت لە پرۆسەكانی لەناوبردن و جینۆسایدكردن، لەهەمانكاتدا قوربانییەكانی كورد خراپترین چانسیان هەبوو و زۆرتر لەبیركراوبوون، ئەویش لەبەر هۆكارێكی سادە، چونكە گەلی كورد و پرس‌ و مافەكانی لەناو گەمەی نێودەوڵەتیدا پێگەی نەبوو)، هۆكاری سەرەكیش لەپشتی ئەمەوە گەلی كورد و پرس و مافەكانی لەناو گەمە یان یارییە نێودەوڵەتییەكاندا پێگەی بەهێزی نەبووە و ئەنجام زۆربەی كات بە بێدەنگی تێپەڕیوە!. 
هەر لەم پێشەكیەدا لێكۆڵەر راستییەكی مەترسیدار ئاشكرا دەكات و دەنووسێت: (تەنانەت زۆربەی حزبە گەورەكانی كوردیش كاری شێلگیرانەیان نەكرد لەپێناو دادگاییكردن‌ و بە سزا گەیاندنی ئەنجامدەرانی تاوانەكە تەنها ئەوە نەبێت كە لە بۆنەی ساڵانەدا لەپێناو پروپاگەندەی سیاسیدا بەبیریان هێناوەتەوە‌ و تەنها وەك ئازارشكێنێكی رای گشتی بەكاریانهێناوە)، ئەمە ئەو راستییە تاڵەیە كە زۆربەی نووسەر و لێكۆڵەرەكانی بواری تاوانەكانی جینۆساید لە كوردستان لەسەری كۆكن، ئەم كۆك بوونە لە ختوخۆڕا نەهاتووە، بەڵكو واقیعە و پاشخانێكی مەترسیداری هەیە و كاریگەریی راستەوخۆی لەسەر دۆسێی تاوانەكان و دەركردنیان لەسەرئاستی لۆكاڵی و ناسین یان ناساندنیان لەسەر ئاستی دنیا هەبووە!.
لەبارەی لە بیرچوونەوە یاخود لە بیركردنی تاوانی جینۆساید و دژی مرۆیی بەرامبەر كورد، توێژەر یان لێكۆڵەر بەڕوونی پێمان دەڵێت: ( شاراوە نییە كە گەورەترین تاوانی كۆمەڵكوژی كە لە دژی گەلی كورد ئەنجامدراوە لە مێژووی هاوچەرخدا‌ و هەر لە سەرەتاوە بەدەستی ئەنقەست چووە خانەی لە بیركردنەوە، هەرچەندە هەوڵێكی زۆری رێكخراوێكی ناسراوی وەكو رێكخراوی چاودێری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ مافەكانی مرۆڤ كە پاشكۆی رێكخراوی چاودێری مافەكانی مرۆڤە كە لە رێگەی دەركردنی كتێبی «جینۆساید لە عیراق: شاڵاوەكانی ئەنفال لە دژی كورد» لە ساڵی (1993) دەرچووە؛ لەپێناو هەڵماڵینی پەردە لەسەر راستییەكانی پەیوەست بەو تاوانە)، هەروەها روونتری دەكاتەوە و دەڵێت: (لێرەدا دەتوانین بڵێین ئەو هەوڵە هیچ بەرهەمێكی ئەوتۆی نەبووە لەڕووی دادگاییكردنی سەرجەم ئەوانەی لەو تاوانەدا بەشدار بوون ‌و سزادانی ئەو كۆمپانیایانەی هەستاون بە هاوكاریكردنی رژێمی عیراق بە كەرەستە و چەكی كیمیایی‌ و هەروەها قەرەبووكردنەوەی قوربانییەكان). بۆیە لێرەوە پێمان دەڵێت: (مەبەست لەبیرهێنانەوەی ئەم تاوانە، جارێكی دیكە پێناسەكردنەوەی تاوانەكەیە كە لە زنجیرەیەك پرۆسەی سەربازیدا ئەنجامدراوە لەلایەن سوپای عیراقەوە لە كوردستان لەنێوان مانگی شوبات بۆ ئەیلول ساڵی 1988 لەژێر ناوی پرۆسەكانی ئەنفال).
پشت بەستن بە سێ سەرچاوە
سێ سەرچاوە یەكەم و دووەم وەك لێكۆڵینەوە (راپۆرتەكەی رێكخراوی چاودێری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كتێبی توونی مەرگ-دەربارەی ئەنفال و تاوانەكانی جینۆساید لە كوردستان) و سێیەمیشیان (ئەرشیفی بەڵگەنامەكان)، واتە كەرەستەی لێكۆڵینەوەكە ئەم سێ سەرچاوەیەن و پشتیان بە زانیارییەكانی دووتوێیان بەستووە، لەگەڵ كۆمەڵێک سەرچاوەی تر وەك ژێدەری زانیاری بەخشین بەكارهێنراون. 
دیارە نووسەر و لێكۆڵەر (نەجمەدین فەقێ عەبدوڵڵا) پێشووتر و لەدوای راپەڕینی ساڵی 1991 كتێبێكی بەهاداری بەناوی (توونی مەرگ-شاڵاوەكانی ئەنفال بۆ سەر كوردستان لە بەڵگەنامەكانی عیراقەوە) نووسیوە و لە ساڵی 1995 چاپ و بڵاویكردووەتەوە و سەرباری تێبینی، دەتوانرێت بە یەكێك لە سەرچاوە بەبایەخەكانی دۆكیومێنتكردنی دۆسێی تاوانی جینۆسایدی ئەنفال ئەژماربكرێت و هەرچی تێبینیەكانیشە، زۆرێكیان لەسەر ئەو زانیاریانەیە كە نووسەر و لێكۆڵەر لە ئەرشیفی تاوانەكە و لەناو بەڵگەنامەكاندا بە دەستیهێناون نەك لەخۆیەوە باسی كردبن. 
پۆلێنكردنی لێكۆڵینەوەكە
نووسەری (تاوانێكی لەبیركراو-دەربارەی ئەنفال و تاوانەكانی جینۆساید لە كوردستان) باس و لێكۆڵینەوەكەی بە ژمارە (1، 2، 3، 4) بۆ سەر چوار بەش دابەش و پۆلێنكردووە، لە هەر بەشێك باسی تاوانەكانی ئەنفال و جینۆسایدی لە كوردستان بە وردی كردووە و بە ئاگاییەوە لەسەر هۆكارەكانی تاوانەكان و ئەنجامدانیان تا ئاستی پەراوێزخستنیان و لەبیركردنیان و كارنەكردن لەسەر رەهەند و كاریگەری و لێكەوتەکانی كردووە. 
جێگای ئاماژەپێدانە ئەوەش بڵێین كە ئەم لێكۆڵینەوەیە پێش بە كوردی كردن یان كورداندنی لەلایەن نووسەر و وەرگێڕ (عادل عەلی) بە زمانی عەرەبی نووسراوە و بێگومان بڵاوبوونەوەی لێكۆڵینەوەیەكی ئاوا بە زمانی عەرەبی، كاریگەریی راستەوخۆی هەیە لە جوڵاندنی دۆسێی لە بیركردنی تاوانێكی گەورەی وەك (تاوانی جینۆسایدی ئەنفال و تاوانەكانی جینۆساید لە باشووری كوردستان). 
زمانی ژمارە لە لێكۆڵینەوەكەدا 
وەك پشتڕاستكردنەوە باسی قۆناغەكانی (2، 3، 4) تاوانی جینۆسایدی ئەنفال دەكات لە ماوەی 22/3/1988 تا  5/5/1988ئەنجامدراوە و زیاتر لە (667) گوند كە كۆی خانووەكانی زیاتر لە (21192) خانوو بوون، لەگەڵ وێرانكردنی (144) قوتابخانە، (33) بنكەی تەندروستی‌ و دەیان مزگەوت هەروەك لە خشتەی ژمارە یەكدا دەردەكەوێت وێرانكراون و ئەمەشی لە خشتەیەكی ورددا خستووەتەڕوو. هەروەها لە ناوچەی بادینانی سەر بە پارێزگای دهۆك لە شاڵاوەكانی تاوانی جینۆسایدی ئەنفالدا 1988دا بەتایبەتی لەنێوان 25/8/1988 بۆ 15/9/1988 زیاتر لە (440) گوند وێرانكران كە سەر بە قەزای (ئامێدی، ئاكرێ‌، شێخان، زاخۆ) و سەر بە پارێزگای دهۆك بوون.
 ئەم دوونموونەیەمان بۆ ئەوە هێنایەوە؛ كە خوێنەر بزانێت نووسەر و لێكۆڵەر (فەقێ) لە لێكۆڵینەوەكەیدا جگە لە شیكردنەوە و لێكدانەوە، بەشێوەیەكی ئەكادیمی بۆ پشتڕاستكردنەوەی بۆچوون و لێكدانەوەكانی، پشتی بە زمانی ئامار و داتای سەلمێنراو بەستووە، ئەمەش هۆكارێكی گرنگ و گەورەیە لە پشت سەلماندنی لێكۆڵینەوەكەیان. 
دیارە لە لێكۆڵینەوەکەدا كۆمەڵێك خشتەی تێدایە، تەواوی زانیارییەكانی تایبەت بە تاوانی جێنۆسایدی ئەنفالی رێكخستووە و پۆلێنیكردوون.
بەڵگە و دۆكیومێنتەكان زۆرن
لە بەشی چوارەمی لێكۆڵینەوەكەیدا نووسەر دەڵێت: (بەڵگە و دۆكیومێنتە مەیدانییەكانی بەردەست زۆر لەوە زیاترە بۆ ئەوەی دادگایەكی نێودەوڵەتی یان نیشتمانی ئیدانەی هەموو ئەوانەی پێ بكات كە بەشدار بوون لە تاوانی كۆمەڵكوژی لە دژی گەلی كورد) ئەمە ئەو پرسیارەیە كە زۆربەمان دەیكەین و دەیڵێین ( سەرباری دەیان هەزار بەڵگەنامەی سەلماندنی تاوانی جینۆسایدی ئەنفال و تاوانەكانی جینۆساید لە كوردستان، هۆكاری نەسەلماندنی تاوانەكانی جینۆسایدكردنی گەلی كورد و كوردستان لەسەر ئاستی ناوچەكە و هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی چییە؟).
لێكۆڵەر روونی دەكاتەوە و دەڵێت: (لەبەر رۆشنایی ئەو بەڵگە و دۆكیومێنتە مەیدانیانە ‌و شایەتحاڵە ئامادەبووەكان دەردەكەوێت كە ئەوەی سوپای عیراقی دەستدرێژكار لەو ناوچە گوندنشینانەی كە پێی هەستاوە بە هاوكاری دەزگا داپلۆسێنەرەكانی تر لەنێوان شوبات ‌و ئەیلولی 1988 بریتییە لە پێشێلكردنی ئاشكرای پرەنسیپەكانی جاڕنامەی جیهانی مافەكانی مرۆڤ ‌و رێككەوتننامە جیهانییەكانی تایبەت بە قەدەغەكردنی كۆمەڵكوژی (جینۆساید)، بەجۆرێك كە هەموو ئەوانەی جێبەجێكراون، فەرمانی باڵاترین دەسەڵات بووە لە حزبی فەرمانڕەوای دەوڵەتەوە و ئەو تاوانانەش ئەمانە لەخۆ دەگرێت‌:
یەكەم: كوشتنی تاكەكان بەبێ‌ هیچ دادگاییكردنێك یان گوێدانە تەمەن‌ و رەگەز.
دووەم: كوشتنی بە كۆمەڵی رێكخراو و جێبەجێكردنی سزای بە كۆمەڵ.
سێهەم: بەكارهێنانی چەكی كۆكوژ (الدمار الشامل) كیمیایی لەكاتی پرۆسەكانی ئەنفال لە زۆرێك لە ناوچەكاندا هەر وەكو گوندەكانی (سۆسێنان، گۆپتەپە، بالیسان، سەرگەڵو، بەرگەڵو، سێكانیان، شاناخسێ‌، بڵنگان، دۆڵی شاورێ‌، ناوچەكانی بادینان... هتد). ئەمە جگە لە شاری هەڵەبجە. بە بەڵگە (42) شوێن ‌و جێگا سەلمێنراوە كە بە چەكی ژەهراوی بۆردوومانكراوە.
چوارەم: گرتنی بە كۆمەڵی ژن‌ و منداڵ‌ و پیر و لاو بەبێ‌ ئاڕاستەكردنی هیچ تۆمەتێكی یاسایی لە دژیان ‌و دواتر كوشتن ‌و لە چاڵنانیان لە شوێنە دوور ‌و دابڕاوەكاندا.
پێنجەم: ئازاردانی دەروونی‌ و گیانی بە كۆمەڵی گیراوەكان لە زیندانەكانی (نوگرەسەلمان، تۆپزاوا، دوبز، خەناق) كە تێیدا زۆرێك لە ژن‌ و منداڵ و پیرەكان مردن.
شەشەم: ئاوارەكردنی بە كۆمەڵی خەڵكی ئەو ناوچانەی كە پرۆسەی ئەنفال گرتبوونییەوە بەرەو توركیا و ئێران، جگە لە ئاوارەبوونی ئەوانی تر بەرەو شار و شارۆچكەكانی كوردستان ‌و بێبەشكردنیان لە هەموو هۆیەكانی ژیان.
حەوتەم: راگواستنی زۆرەملێی بە كۆمەڵی دانیشتوانی گوندەكان ‌و ئاخنینیان لە ئۆردوگا زۆرەملێكاندا دوای ئەوەی گوندەكانیانی وێران دەكرد‌ و بە كۆمەڵ بێبەش دەكران لە سەرچاوەكانی كار و ژیانی سروشتی.
نووسەر جەخت دەكاتەوە و دەڵێت: ( هەموو ئەو بڕگانەی كە باسمان كردن، دەریدەخەن كە رژێمی عیراقی پێشوو تۆمەتبارە بە تاوانەكانی دژی مرۆڤایەتی ‌و تاوانەكانی كۆمەڵكوژی)، دواتریش شیكردنەوە بۆ رێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكان و بڕگەكانیان تایبەت بە تاوانی جینۆساید دەكات و وەك نموونە بۆ سەلماندنی تاوانەكان دەیانهێنێتەوە.
تاوانبار و تۆمەتبارەكان 
كۆتایی لێكۆڵینەوەكە تەرخانکراوە بۆ پرس و باسێكی گرنگ و پڕبەها؛ ئەویش پرسی دادگایی كردنی ئەو تۆمەتبار و تاوانبارانەیە كە تاوانی جینۆسایدی ئەنفال و تاوانەكانی جینۆسایدیان لە كوردستان ئەنجامداوە، بێگومان (نەجمەدین فەقێ) یەكەم كەس نییە و دواكەسیش نییە باسی ئەم پرسە گرنگە بكات، بەڵام ئەوەی گرنگە ئەوان هاتوون بە لەبەرچاوگرتنی رێوشوێنە یاسایی و رێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان باسی ئەم بابەتە گرنگە دەكەن. دیارە هەموو كۆكین لەسەر ئەوەی بەبێ دادگاییكردنی تاوانباران و تۆمەتبارانی هەر تاوانێكی جێنۆساید، مانایەك بۆ دادپەروەری و دادپەروەری راگوێزەر لە شوێنی تاوانەكە نامێنێتەوە و بەم پێوەرەش بێت (دۆسێی تاوانبار و تۆمەتبارانی تاوانی جینۆسایدی ئەنفال و تاوانەكانی تری جێنۆساید لە كوردستان) هێشتا یەكێكە لە دۆسێ گەرم و گرنگەكان و پشتگوێخستنی، واتا پشتگوێخستن و لە بیركردنی تاوانەكە!. 
بۆ ئەوەی تەواوی وردەكاری لێكۆڵینەوەكە و ئەم بەشەی كۆتایی كە زۆر گرنگە بزانی، خوێندنەوەی كتێبەكە گرنگە و دەكرێت هەوڵ بدەی بەردەستی بخەی.