قەیرانەکانی دیموکراسی
رالف دارن دۆرف
وەرگێڕانی لە ئەڵمانییەوە
ئیسماعیل حەمەئەمین

پێشەکی
خوێنەری ئازیزم .. ئەم کتێبەی بەردەستان، یەکێکە لەكتێبە هەرەگرنگەکانی بازنەکانی کۆمەڵناسی و زانستی ڕامیاری. (دارن دۆرف) هەروەك چۆن لەم كتێبەدا كورتە بیۆگرافییەكمان بو ڕیزبەند کردووه، یەكێكە لەبیریارە هەرەگرنگەکانی تیۆری ململانێی سیاسی و کۆمەڵایەتی. لەگەڵ ئەوەشدا خۆی جگە لەپلەی زانستی، یەکێکە لەو سیاسەتمەدارە بەئەزمونانەی کە لەگەڵ زۆربەی کێشە گرنگەکانی دنیای ئیمەدا، مامەڵەی کردووە. بەگشتی ئێمە لەم کتێبەدا چەند تیرۆژە تیشكێكی ئەو ئەزمونەمان بەردەکەویت کە لەڕێگەی گفتوگویەکی چڕ و کلتورەی کە بەهەمووان هەوڵی بیناکردنی دەدەین و ئەم وەرگێڕانەش هەر لەو پرنسیپەوە سەرچاوەی گرتووە.

دیـــــمـــــوكـــــــراتــــــــى
ئەنتۆنیۆ پۆلیتۆ: بەڕێز دارن دۆرف، هەروەك ئەزانى لەدوای بوونی دووسەد ساڵ دیموكراسى لەجیهاندا ، ئێستا دیموكراسی خۆی لەبەردەم قەیرانیکی ئەوەندە سەختدا دەبینێتەوە کە چارەنوسی لای هەمووان نادیارە. تاوەکو ئێستا نازانین ئایا ئەم قەیرانە قۆناغێکی گوڕانکاریە، یاوەکو ئەمە هەر لەو فۆرمەدا دەمێنیتەوە کەهەیبووە؟. هەروەك دەزانی زۆربەی دەوڵەتانی دنیا خۆیان بەدەوڵەتی دیموكراتى لەقەڵەم دەدەن، هەر وەك (جۆن دون) ئاماژەی پێداوە: کەبۆ یەکەمجارە لەمێژووی مرۆڤایەتیدا فۆرمێکی دەسەڵاتی دەوڵەتی بەهێز هەبێت ئەویش دیموكراسی مۆدێرنه، کە لەڕێگەی دامەزراوەو حکومەت و کۆماری هەڵبژێردراوەوە نوێنەرایەتی خۆی دەکات. هەروەها بەڕێزیشتان جارێكیان ئاماژەتان بەوەداوە: ڕوخانی دەوڵەتە کۆمۆنیستیەکانی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا لە ۱۹۸۹ دا، سەرکەوتنێکی گەورەی دیموکراسیە، بەڵام دوای دەساڵ لەم بیروڕایەی خۆت بەگومان بوویت و گوتووتانە دەساڵ دوای ڕوخانی کۆمۆنیستی، پێدەچیت لەسەرکەوتنی تەواوەتی دیموکراسی بەگومان بین ! .
دەسەڵات وەك ئەمرۆ دەیبینین کەمتر لەدەستی گەلدایه، کەمتر لەدەستی (demos)دایە، پێدەچێت ناوەندەکانی بڕیاریش دووركەوێتەوە لەخەڵكى بەشداری دیموکراسیانە ڕۆژ بە ڕۆژ لەپاشەکشێدان و بەرەو نادیار هەنگاو دەنێن. گۆڵۆباڵیزیەت و ئینتەرناسیۆنالیەت، زیاتر بنەماو فوندەمینت و بۆماوەکانی پرۆسەی بڕیاردانی دیموكراسی بەرتەسك دەكەنەوە. لێرەوە حەزدەکەم دەربارەی ئەم دژایەتی و دووفاقیەی بیڕوڕات لەمەڕ دیموکراسی گفتوگۆت لەگەڵدا بکەم، بەڵام پێش هەمووشتێك حەزدەکەم پرسیارێکی ڕاستەوخۆت لێ بكەم، ئەویش ئەوەیە: ئایا بەڕێزتان لەچوارچێوەی پرسی دیموكراسى لەجیهاندا، لەگەڵ ئەم ڕوانینەی ئێستامدا یەك دەگرێتەوە؟

یەکەم: چۆن دەتوانین ئاشتیانەو بێ بەکارهێنانی توندوتیژی کومەڵگە بگۆڕین؟
ئاسانترین پیناسەی دیموکراسی لە كارل پۆپەرەوە وەردەگرین کەدەڵیت: دەستورێك زەمانەتی ئەوەبکات بەبێ خوێنڕشتن بتوانین خۆمان لەحكومەتێك ڕزگاربكەین لەوانەیە ئەم پیناسەیەی (کارل پۆپەر) زۆر دیاریكراو خۆبەستراوە بێت، زیاتر کورت و چڕە وەك لەوەى سادەخواز بێت، بەڵام هەموو هەقیقەتێكی ئاڵۆز و باڵای لەخۆگرتووە.
دووهەم: چون دەتوانین لەڕێگەی سیستمێکی چاودێری کردن و هاوسەنگی کردنەوە دەسەڵات بخەینە ژێرچاودێریەوە و بزانین کەدەسەڵات خراپ بەکارنەهینراوە؟
دیارە من لەگەڵ گوتەیەکی (وینستۆن چەرچەڵ)دا یەك ناگرمەوە کەپێیوابوو، خراپترین فۆرمی حکومەت، فۆرمی حکومەتی دیموکراتیە، ئەمە جگە لەوانی دیکە کە زۆر قسەی ئاوەهایان كردووە. لەوانەیەئەوەی ئەم پیاوەمەزنەی بێزار کردبێت ئەو هەموو دامەزراوە بێت، هەر لەپەرلەمانەوە بیگرە تاوەکو هەلبژاردنی ئازاد و پارتە سیاسیەکانه.





ئەخلاق
Ethik
ئەنتۆنیۆ پۆلیتۆ: بەڕێز دارن دۆرف، ئێمە باسمان لەپرنسیپی زۆرایەتی کرد، گووتمان یەکێکە لەپرنسیپە تەقلیدیەکانی دیموکراسی، بەو سیفەتەی ئەم زۆرایەتیە وەك پەیمانێكی كۆمەڵایەتی وەهایە کەگوزارشت لەئارەزووەكانی زۆرینە دەكات و ئازادیەكان فەراهەم دەكات.
 لێرەوە خاڵێکی دیکەی گرنگی پەیوەستە بەئێستاکێ، پەیوەندی بە تەکنەلۆژیای نوێ و پەرەسەندنی زانستەوە هەیە، کەلەوانەیە ئارەزووی زۆرایەتی لەقازانجی ئەو زۆرایەتیەدا بێت. بە ڕوونتر قسەبکەم، دەڵێم: گەر من بمەوێت کچێکم هەبێت چاوی رەش دەرچێت، یان پێستی ئەسمەر بێت، ئەمە لەمڕۆدا مومكینە بەهۆی موتوربەکردنی زانستیەوه.